Xii XV əsrləRDƏ azərbaycanin məNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
286 Nizami Gəncəvi “Xosrov və Şirin” əsərində Xosrovun musiqi məclisindən bəhs edərkən bir sıra musiqi alətləri ilə birlikdə udu da vəsf edir: Ürək ahı ilə uduna düyün vururdu, Udu Davudun üstünə qışqırdırdı. Nəğməsinin cingiltisi beyinə düşəndə, İsanın nəfəsi kimi təsir edirdi. Sanki ürəkləri manqala doldurub, Ud çalanda ud əvəzinə yandırırdı (18, 275- 276). Ud Orta əsrlərdə bu musiqi alətinin geniş yayılmasını təsdiqləyən faktlardan biri də musiqi məclisləri ilə bağlı miniatür sənəti nümunələrinin əksəriyyətində udun təsvirinə rast gəlinməsidir. Bərbət. Orta əsr şairlərimizin əsərlərinə əsasən deyə bilərik ki, araşdırdığımız dövrdə Azərbaycanda geniş yayılan musiqi alətlərindən biri də bərbətdir. 287 Tarixi mənbələrdən, eləcə də Nizami yaradıcılığından məlum olur ki, bu alətin yaradıcısı öz dövrünün məşhur musiqiçisi, mahir ifaçı Barbəd olmuşdur. Nizami Gəncəvi "Xosrov və Şirin" poemasında saray musiqiçisi Barbədi bərbətlə bərabər belə tərif edir: Barbəd əlində bərbət əyləşib, Cahanı fələk kimi cızıqlayırdı. Əlləri ilə dostlara (qızıl) kisəsi bağışlayırdı, Mizrabla könül yaralarına şəfa verirdi (18, 275). Bərbət S. Abdullayeva məhz Xaqaninin şeirlərinə əsaslanaraq bərbə- tin səkkiz simli və baş tərəfinin düzbucaqlı olduğunu, üst və alt taxtalarını isə dörd səs ucaldan gözün bəzədiyini söyləyir (39, 8). Bu isə bizə musiqi alətlərinin quruluşu barədə fikir söyləməyə imkan verir. Şeirlərinin birində Xaqanı barbəd haqqında deyir: 288 Məryəm tək olcaq hamilə, Doğmaq havasilə belə Bərbəd, budur, gəlmiş dilə, Eylər dəmadəm ahü zar (16, 104). Qazi Bürhanəddinin şeirlərində də biz bərbədin adına rast gəlirik: Sənin Bərbəd sazın var, qoy tütək çalsın çoban (20, 169). Rübab. Rübab mizrabla çalınan simli-dartımlı musiqi aləti olub, orta əsrlərdə Şərq ölkələrində, o cümlədən də Azərbaycan- da geniş istifadə edilmişdir. Orta Asiya mənşəli türk və islam dünyasının böyük alimi əl Fərabi rübabı qədim mənşəli Şərq mu- siqi aləti kimi dəyərləndirir" (9, 235). Rübab Orta əsr şairlərinin əsərlərində rübab haqqında məlumatlar vardır. Nizami “Yeddi gözəl” poemasında digər musiqi alətləri ilə birlikdə rübabın da adını çəkir: Çalğıçıların ney, cəng və rübabı Gurların və heyvanların sümükləri imiş. 289 Gövhər saçılmış o (ipək) pərdələr, Dabbaqlanmış üfunətli dərilər imiş (37, 217). Xaqani musiqi alətlərini təsvir etdiyi şerində rübabı vəsf edir: Mey eşqinə düşmüş rübab, Qolunda çox vardır tənab. Çəkmiş bu yolda min əzab, Quru qamış tək çox damar (16, 104). Musiqi araşdırıcısı S. Abdullayeva klassiklərin əsərlərinə istinad edərək bildirir ki, Nizami və Xaqani yaradıcılığında təsvir olunan rübab qaşqar rübabıdır (39, 12). Qeyd edək ki, növlərinə görə rübab əfqan (tacik) rübabı və kaşqar rübabına bölünür. Rübabın həm mizrabla, həm də kamanla çalınan növləri vardır. Ümumiyyətlə, orta əsrlərdə yuxarıda təsvirini vermədiyimiz setar, çahartar, şeştar, pandur, santur, kamança və s. kimi simli musiqi alətləri də mövcud olmuşdur. Klassiklərimizin əsərlərində də bu alətlərin bir çoxuna dair məlumatlar yer alır. Məsələn, Xaqani öz yaradıcılığında setarın adını çəkir: Biz az da bir sədalı, hər səsli nəğmə çal sən, Qaçıram üç sədalı setarın nəğmələrindən (16, 155). Yeri gəlmişkən söyləmək lazımdır ki, bir sıra simli alətlərin çalınmasında təzənədən istifadə olunur. Təzənə saz, tar, tənbur kimi alətlərdə istifadə olunan mizrabdır ki, o da albalı ağacının qabığından düzəldilir. Mizrabla çalınan musiqi aləti tar, Qətran Təbrizi, Füzuli kimi şairlərin də əsərlərində tərənnüm olunur. Qeyd edək ki, qədim tar 5 simi olmuşdur. Bu baxımdan da müasir tara nisbətən məhdud səs imkanına malik olmasını söyləmək olar. Nəfəs musiqi alətləri. Tütək. Azərbaycan xalqının ən qədim zamanlardan istifadə etdiyi və sevdiyi nəfəsli musiqi alətlərindən 290 biri tütəkdir. Tədqiqatçılar tütəyi ən qədim nəfəsli musiqi aləti he- sab edir və güman edirlər ki, tütəyi çobanlar icad etmişdir (9, 242). Xaqani şeirlərində tütəkdən bəhs edir: Bir körpə zəncidir tütək, on dayəsi var ağ, qəşəng, Doqquz gözüysə şux-şəng, yüz gözə heyran onda gör (16, 97). Tütək Başqa bir şeirində isə şair çobanın tütək çalmasına işarə edərək yazır: Şahlıq tacın verirkən nə lazım həsir papaq, Sənin Barbüd sazın var, qoy tütək çalsın çoban (16, 169). Ney. Ən qədim tarixə malik musiqi alətlərindən biri də neydir. Ney öz quruluşuna, ifa tərzinə görə tütəyə çox bənzəyir. Ney sarı rəngli qurumuş, sərt və sıx lifli qamışdan hazırlanır. Ney orta əsr təsəvvüf musiqisində də ən çox istifadə olunan iki musiqi alətlərindən (tənbur və ney) biridir. Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|