Xülasə Tədqiqatın məqsədi Azərbaycanda informasiya iqtisadiyyatı quruculuğunun tarixi aspektdən tədqiq
Yüklə 165,64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ключевые слова
- M.Hacızadə
- Keywords
yiyələnməsi, həmçinin əhalinin İKT, e-hökumət və e-xidmətlərlə bağlı biliklərini artırması üçün Nazirlər Kabinetinin qərarı (17.12.2015-ci il tarixli 389 №-li) ilə “Elektron Hökumət Təlim-Tədris Mərkəzi” MMC yaradılmışdır [13]. “Elektron hökumət” effektivliyini artıran mühüm cəhətlərdən biri də onun vasitəsi ilə göstərilən xidmətlərlə bağlıdır. Hazırda (01.10.2016-cı il tarixinə) belə xid- mətlərin sayı 463-dür (Aİ standart olaraq 265 xidmətin elektronlaşması və əhali tərəfindən istifadəsini irəli sürmüşdür). Onların 90%-dən çoxu “Elektron hökumət portalı” vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bu portalda istifadə edənlərin təkcə 2015-ci ilə sayı isə 2,6 milyon nəfərdən çox olmuş və istifadəçilər tərəfindən 17,6 milyon dəfə elektron xidmətlərə müraciət edilmişdir. Bundan başqa, 2015-ci ildə Açıq Hökumət Məlumatları portalının təqdimat mərasimi keçirilmişdir. Hazırda bu portalda Ədliyyə Nazirliyi, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi, Dövlət Gömrük Komitəsi, Səhiyyə Nazirliyi, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və “Azərsu” ASC-yə məxsus 25 adda açıq hökumət məlumatları yerləşdirilmişdir. O da qeyd olunmalıdır ki, hazırda dövlət xidmətlərinin elektron formada təqdimatı 30%, vətəndaşların elektron xid- mətlərə çıxış imkanları 80% təşkil edir. Bu göstəricilərin 2020-ci ildə 100%-ə çat- dırılması məqsəd olaraq qarşıda durur. Həmçinin, 2020-ci ildə elektron xidmətlərdən istifadə edən vətəndaşların xüsusi çəkisinin də indiki 20%-dən 80%-ə qaldırılması da əsas strateji hədəflər sırasındadır [11, 14]. “Elektron hökumət” institutu ilə bağlı daha böyük irəliləyişlər aparıcı iqtisadiy - yatlara malik, informasiya cəmiyyətinin inkişaf etdiyi, İKT istifadənin geniş yayıldığı ölkələrdə baş verir. Həmin təcrübədən isə digər ölkələr kimi Azərbaycan da faydalanır. Bu baxımdan “Elektron hökumət” institutu ilə bağlı ayrı-ayrı inkişaf etmiş ölkələrdəki təcrübəyə nəzər yetirdikdə aşağıdakıları görmək olar [4, 6, 8, 17]: ABŞ-da bütün e-xidmətlər “Usa.gov” adlanan portalda inteqrasiya olunmuşdur. Axtarış sistemi vasitəsilə müxtəlif dövlət qurumlarının verilənlər bazasına daxil olub, istənilən məlumatı rahatlıqla əldə etmək məqsədilə hər bir istifadəçi üçün bütün lazımi şərait yaradılmışdır. Danimarkada “Elektron hökumət”in portalı bütün sistem iştirakçılarını bir şəbəkəyə birləşdirməklə yanaşı, həm də ölkə üzrə bütün pul köçürmələrini təmin edən mərkəz funksiyasını yerinə yetirir. Bu ölkədə hər bir vətəndaş, dövlət idarəsi və şirkətlər məktubların daxil olduğu “E-Box” adlı şəxsi elektron poçtuna ma- likdirlər. “Elektron hökumət” təsisatlandırılmasında lider olan dövlətlərdən biri Cənubi Koreyada əhalinin mobil telefonların imkanlarından geniş yararlanması, xüsusən IOS və Android əməliyyat sistemləri üçün mobil əlavələrdən geniş istifadə etməsi və bütün ölkə ərazisində internetə girişin asanlığı zəmin olmuşdur. “Bulud texnologiyalarının” daha çox inkişaf etdiyi Sinqapurda isə hökumətin elektron xidmətlər şəbəkəsi “Sinqapur vətəndaşının portalı” vasitəsi ilə həyata keçi - rilir və burada müəllimlər üçün “bulud” verilənlər mərkəzi yaradılmışdır. 151 M.Hacızadə AZƏRBAYCANDA İNFORMASİYA İQTİSADİYYATI QURUCULUĞU: TARİXİ... 4(130)/2016 Macarıstanda dövlət qulluqçularının vətəndaşlarla fasiləsiz ünsiyyətini təmin edən onlayn iş rejimli hakimiyyəti, “elektron demokratiya” adlı multifunksional xidməti fəaliyyət göstərir. Böyük Britaniya, Braziliya, Niderland, Yaponiya, Estoniya, İsrail, Lüksemburq, Lixtenşteyn, Avstraliya, Yeni Zelandiya və Panamada da “Elektron hökumət” insti- tutu genişliklə fəaliyyət göstərir. Bugünki reallıqlar sosial şəbəkələrdən istifadədə davamlı dinamizmin olmasını göstərir. Bunu nəzərə alaraq bir çox ölkələr “Face- book”, “Twitter” və digər bu kimi qloballaşan şəbəkələrdə öz rəsmi səhifələrini açmaq zərurətində qalırlar. Statistika göstərir ki, belə ölkələrin sayı artıq 80-ə yaxın- laşmışdır. Dünyanın 14 ölkəsi tərəfindən isə dövlət portallarında çatlar və ya dərhal informasiya mübadiləsini təmin edən “IM”-xidmətlərı təqdim edilir. Dövlət orqanları ilə vətəndaşlar arasında onlayn-mübadilə daha çox Latın Amerikası ölkələrində geniş yayılmışdır [17, 18]. Bütün bunları da əsas götürərək Azərbaycabda “Elektron hökumət” infrastruktu- run hərtərəfli inkişafı üçün bir sıra maneələrin açılması da vacibdir. Belə ki, elektron xidmətlərin tətbiq sferası daim genişləndirilməli, onlayn rejimində təqdimatlarda təhlükəsizlik və konfidensiallıq təmin edilməli, hüquqi norma və standartlar qəti müəyyən olunmalı, xidmətlərin daha səmərəli göstərilməsi üçün onların sayı optimal həddə gətirilməlidir. Qeyd olunmalıdır ki, yaşadığımız dövrdə vətəndaş, biznes və dövlət arasında mü- nasibətlərdə həyatı rol oynayan Elektron Hökumət təsisatı beynəlxalq səviyyədə in- deksləşdirilir. Burada əsas indeks BMT-yə məxsus və ənənəvi olaraq təşkilatın hər iki ildən bir nəşr etdiyi “E-Government Survey 2016” adlı hesabatında əksini tapan dünya ölkələrində elektron hökumətin inkişaf səviyyəsini xarakterizə edən kompleks göstərici - Elektron Hökumətin İnkişaf İndeksidir (The UN Global E-Government
dövlət xidmətlərinin təqdimatında milli dövlət strukturlarının imkan və hazırlığını qiymətləndirir. İnternet xidmətlərin əhatə dairəsi və keyfiyyəti səviyyəsi, İKT infra- strukturunun inkişaf səviyyəsi və insan kapitalı olan üç tərkib hissə üzrə müəyyən- ləşdirilir. İndeks üzrə ölkələr reytinqi çox yüksək, yüksək, orta, zəif olmaqla 4 qrup üzrə təsnifatlandırılır. 2016-cı il hesabatına görə Azərbaycanın mövqeyini 12 pillə artıraraq 68-ci yerdən 56-cı yerə yüksəlib və əvvəlki hesabatdakı kimi “Yüksək” EGDI ölkələr qrupuna daxil edilib. Azərbaycan, həmçinin MDB regionunda əvvəlki hesabatdakı 7-ci mövqeyindən 4-cü mövqeyə yüksəlib. İkinci müvafiq indeks isə elektron hökumət xidmətlərinin vətəndaşların qərarların qəbul olunmasında iştiraka cəlb edilməsinin nə dərəcədə səmərəli və faydalılığını əks etdirən göstərici - Elek- tron-İştirak İndeksidir (E-Participation). Bu indeks üzrə meyarlar e-informasiya, e- məsləhət, e-qərarvermə alt göstəriciləri əsasında hesablanır. Təqdim edilən son hesabatda Azərbaycan bu göstəriciyə görə, dünya ölkələri arasında 30 pillə irəliləyərək 77-ci yerdən 47-ci yerə, eyni zamanda MDB dövlətləri arasında 7-ci
AZƏRBAYCANDA İNFORMASİYA İQTİSADİYYATI QURUCULUĞU: TARİXİ... 4(130)/2016 yerindən 2-ci yerə yüksəlib. Hər iki indeks üzrə liderlik Böyük Britaniyaya məxsus- dur. EGDI qrupunda 2-ci yeri Avstraliya, 3-cü yeri Koreya Respublikası, E-Partici- pation qrupunda 2-ci yeri Yaponiya 3-cü yeri isə Avstraliya tutur [11, 18]. Azərbaycanda “Elektron hökumət” layihəsi uğurla həyata keçirməsi, onun geniş- liklə reallaşdırılması, xüsusən də dövlət orqanları əməkdaşlarının fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, nəzarət və qiymətləndirmənin aparılması, elektron xidmətlərin təşkili prosesinin sürətləndirilməsi və bu sahədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsini təmin etmək üçün isə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyi yaradılmışdır. Bu agentlik va- sitəsi ilə dövlət orqanları tərəfindən vətəndaşlara göstərilən xidmətlərin həyata keçi - rilməsini təmin edən milli brend - Azərbaycan Xidmət və Qiymətləndirmə Şəbəkəsi - “ASAN xidmət” (Azerbaijan Service and Assessment Network) mərkəzləri yaradılaraq əhalinin istifadəsinə verilmişdir. ASAN xidmət genişliklə “Elektron hökumət”lə qarşılıqlı əlaqə və fəaliyyətdə “bir qapı” prinsipli - yəni ayrı-ayrı dövlət qurumlarının müxtəlif xidmətlərindən bir mərkəzdə eyni məkanda və eyni vaxtda fiziki istifadə imkanlı təsisat olaraq çıxış edir. Agentliyin “Elektron hökumət”lə qarşılıqlı əlaqəsini onun elektron xidmətlər reyestrinin operatoru funksiyasının yerinə yetirilməsi daha da mükəmmələşdirir. Bütün bunlar isə məsrəflərin azalmasına, yətərliklə vaxt itkisinin aradan qaldırılmasına, şəffaflığa və şəxsi rahatlığa şərait yaradaraq dövlət və vətəndaşların iqtisadi və hakimiyyət münasibətlərinin inkişafına təkan verir [10, 11]. “Elektron hökumət” dövlətin vəzifələrini icra etmək üçün yaradılmış çox unikal bir infastrukturdur. Bu mühüm yeni innovativ infrastrukturun dövlət xidmətlərinin təqdimatının avtomatlaşdırılması prosesindəki və ümumilikdə informasiya cəmiyyə- tinin inkişafında rolu daim artır. “Elektron hökumət” cəmiyyət qarşısında yeni tələblər qoyur və özünün strateji planda təkmilləşməsini şərtləndirir. Onun geniş tə- sisatlandırılması strategiyasının səmərəliliklə reallaşdırılması isə iqtisadi nailiyyətləri davamlı etməyə, ölkənin rəqabətqabiliyyətliyini artırmağa, mühüm sosial effektlərin yaranışına geniş imkanlar açır. Azərbaycanda informasiya iqtisadiyyatı quruculuğu istiqamətində təhlilləri dərin- ləşdirərkən ölkənin müvafiq sahədə beynəlxalq əməkdaşlıq məsələlərinə də diqqət yetirilməlidir. Sahə üzrə beynəlxalq səviyyədə əməkdaşlığın genişləndirilməsi məqsədilə ayrı-ayrı ölkələrin aidiyyəti strukturları ilə əməkdaşlıq sazişləri imzalan- mışdır. Beynəlxalq təşkilatlarla qarşılıqlı əməkdaşlığının inkişaf etdirilməsi is- tiqamətində görülmüş işlər nəticəsində 2014-cü ildə Koreya Respublikasının Busan şəhərində keçirilmiş BTİ Səlahiyyətli Konfransında Azərbaycan ilk dəfə olaraq İtti- faqın Şurasına üzv seçilmişdir [11, 18]. Hər il Bakıda beynəlxalq telekommunikasiya və informasiya texnologiyaları sər- gisi və konfransı təşkil edilir. Buraya müxtəlif ölkələrdən sərgi iştirakçıları və nü- mayəndələr gəlirlər. 2015-ci ilin sonunda isa sayca 21-ci olan “BakuTel-2015” 153 M.Hacızadə AZƏRBAYCANDA İNFORMASİYA İQTİSADİYYATI QURUCULUĞU: TARİXİ... 4(130)/2016 beynəlxalq telekommunikasiya informasiya texnologiyaları sərgisi və konfransı keçirmişdir. O da qeyd olunmalıdır ki, 2012-ci ildə Bakıda 18-ci “BakuTel-2012” beynəlxalq telekommunikasiya və informasiya texnologiyaları sərgi-konfransı çərçivəsində BMT ilə RYTN-in birgə təşkilatçılığı ilə çox nüfuzlu olan bir beynəl - xalq yığıncaq - 7-ci İnternet İdarəçilik Forumu da keçirilmişdir [11]. Azərbaycan informasiya iqtisadiyyatı quruculuğu və informasiya cəmiyyətinə keçidi uğurları hər beynəlxalq reytinq təşkilatları tərəfindən qiymətləndirilir. Ölkədə İKT sektorunun sürətli inkişafı fonunda beynəlxalq təşkilatların hesabatlarında Azər- baycan öz mövqeyini ilbəil daha da möhkəmləndirir. 2015-ci ildə Dünya İqtisadi Forumunun “Qlobal İnformasiya Texnologiyaları 2015” hesabatında Azərbaycan “Şəbəkələşmə Hazırlığı İndeksi”nə görə dünyanın 143 ölkəsi arasında 57-ci yeri, həmin təşkilatın “Qlobal rəqabətqabiliyyətlilik 2015-2016” hesabatında “Qlobal Rəqabətqabiliyyətlilik İndeksi” üzrə dünyanın 140 ölkəsi arasında 40-cı yeri, BTİ- nin “İnformasiya cəmiyyətinin ölçülməsi 2015” hesabatında “İKT İnkişaf İndeksi”nə görə 166 ölkə arasında 67-ci yeri tutmuşdur [11]. Bundan əlavə Beynəlxalq Telekom- munikasiya İttifaqının (BTİ) “The State of Broadband” adlı yeni hesabatında Azər- baycanın 100 nəfərə düşən internet istifadəçilərinin sayına görə 63-cü yerdən 36-cı yerə irəliləyib.[18] Bu reytinq göstəricilərinə nəzər saldıqda, bir daha Azərbaycanın nəinki Cənubi Qafqazın, regionun və MDB dövlətlərinin, hətta, Şərqi Avropanın, habelə Mərkəzi Asiya, Yaxın və Orta Şərqin lider iqtisadiyyatlı ölkələri sırasında qərarlaşdığı yəqin edilir.
Azərbaycanda informasiya iqtisadiyyatının təşəkkülü və mövcud vəziyyətinin təhlili üzrə tədqiqatlar göstərir ki, ölkədə aparılan məqsədyönlü dövlət siyasəti nəticəsində İKT və yüksək texnologiyalar sektorlarında hər üç ildə 2 dəfə artım baş vermişdir. Burada orta illik artım tempi son 8-10 ildə 20-25% təşkil etmişdir ki, həmin göstərici üzrə Azərbaycan ümumdünya inkişaf tempini 2-3 dəfə qabaqlayır. Sahələrin davamlı investisiyalaşdırılması nəticəsində 2025-ci ildə Azərbaycanda yal- nız İKT sektorundan əldə olunan gəlirlər neft sektorundan gələn gəlirlərə bərabər olacaq və növbəti illərdə isə bu gəlirləri də üstələyəcəkdir. İşlərin rəvan gedişində qarışadıkı 10-12 il ərzində İKT sektorunun ÜDM-dəki tutumunun daha da artaraq hətta 10%-i keçəcəyi proqnoz edilir. Bunun üçün müvafiq illər ərzində davamlı in- vestisiyalaşmanı (təqribi hesablamalara görə 10 milyard ABŞ dollarından çox) sti - mullaşdırmaqla İKT sektoru bir neçə dəfə genişlənməli və sahədən əldə edilən gəlirlər ən azı 12-15 milyard ABŞ dollarına qədər yüksəlməlidir. Belə olan təqdirdə istehsal sahəsinin İKT strukturunda 9,6%-lik payının həmin dövrdə 25-30%-ə yük- səlməsi gözləniləndir. Bütün bunları yetərli təmin etmək üçün isə iqtisadiyyatın həm də digər sektorlarda İKT-nin tətbiqi ilə bağlı adekvat layihələrin həyata keçirilməsi
AZƏRBAYCANDA İNFORMASİYA İQTİSADİYYATI QURUCULUĞU: TARİXİ... 4(130)/2016 genişləndirilməli, müvafiq sahəvi infrastruktur daha da təkmilləşdirilməli, telekom- munikasiya, xüsusən də genişzolaqlı internet inkişaf etdirilməlidir. Bu həm də onunla əsaslandırılır ki, İKT hazırlığı ilə rəqabətqabiliyyətlilik səviyyəsi arasında sıx bağlılıq mövcuddur. O, ölkələrdə ki, İKT sektoru inkişaf etmişdir, orada rəqabətqa- biliyyətlilik də nisbətən yüksəkdir. Belə ki, İT uzunmüddətli perspektivdə iqtisadiy - yatın effektivliyini yüksəldir, genişzolaqlı rabitəyə yönələn 10%-lik investisiya artımları müvafiq qiymətləndirmələrdə ÜDM-in 0,6-0,7% tempdə artırır. Bu məqsədlərə nail olmaq üçün İKT sektorunda ixracyönümlü istehsalın stimullaşdırıl- ması, vergi güzəştlərinin tətbiqi və gömrük rüsumlarının optimallaşdırılması, rentabelliliyi və reinvestisiya imkanlığı ilə fərqlənən fiberoptik infrastrukturun inkişafı və digər bu kimi məsələlərin həlli də diqqətdən yayınmamalıdır. Bununla belə, yenin hədəflərə yetişmək üçün yüksək texnologiyalarının inkişafını sürətləndirməklə innovasiya iqtisadiyatına əsaslı keçid də təmin olunmalıdır.
1. Akademik Ziyad Səmədzadənin 70 illik yubileyinə həsr edilmiş “Azərbaycan iqtisadiyyatında keçid dövrünün başa çatması: təhlil və nəticələr. Respublika elmi- praktiki konfransının materialları Milli inkişaf modelinin formalaşması problem- ləri”. (2010). АMEА-nın İqtisadiyyat İnstitutu, Azərbaycan İqtisadçılar İttifaqı, Beynəlxalq İqtisadçılar İttifaqı, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti. Bakı: “Şərq-Qərb”, 982 s. 2. İ. Kərimli, N.Süleymanov. (2001). Milli iqtisadiyyatın əsasları. Bakı: 295 s. 3. Hacızadə M.E. (2013). İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları və “Azər- baycan 2020” hədəfləri. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş iqtisadiyyat üzrə magistrantların beynəlxalq Bakı forumu məruzələr. ADİU. Bakı: “İqtisad Universiteti”. 4. Hajizadeh M.E. (2014). E-government and its features in Azerbaijan. Collection of scientific articles. “Scientific enquiry in the contemporary world: theoretical basiсs and innovative approach”. Issue 3, Volume 2. San Francisco, California, USA, B&M Publishing: Research and Publishing Center “Colloquium”, 0,6 p. 155 M.Hacızadə AZƏRBAYCANDA İNFORMASİYA İQTİSADİYYATI QURUCULUĞU: TARİXİ... 4(130)/2016 5. Бекаев Л.С., Марченко С.В., Пинегин С.П. и другие. (2000). Мировая энер- гетика и переход к устойчивому развитию, Новосибирск: Наука, 433 с. 6. Горбенко, А.О. (2012). Информационные системы в экономике. М.: БИНОМ. ЛЗ, 292 c. 7. Самедзаде З.А (2004). Этапы большого пути - Экономика Азербайджана за полвека, её новые реалии и перспективы, Баку: Издательско-полиграфиче- ский Центр “НУРЛАР”, 936 с. 8. Электронные правительства: потенциал и практическое использование. (2009). / под ред. Ивановой Г.Р. М.: Знание, 329 c. 9. Гаджизаде М.Э. Особенности формирование информационной экономики и ее перспективы развития Азербайджане. Международный научный жур- нал “Актуальные проблемы экономики, социологии и права”. (2015). № 2., Россия, Ставропольский край, Пятигорск 0,9 п.л. 10. www.president.az - Azərbaycan Respublikası Prezidentinin rəsmi saytı. 11. www.mincom.gov.az - Azərbaycan Respublikası Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi 12. www.economy.gov.az - Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyi. 13. www.e-qanun.az. - Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktları. 14. www.azstat.org - Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. 15. http://rabitadunyasi.info.az/News/?lang=az&newsId=641 - İnformasiya iqtisa- diyyatının formalaşmasında innovasiyalar: onların rolu və mahiyyəti. R.Əliqu- liyev, Ə.Əliyev 16. www.elshanhajizadeh.com - prof. Elşən Hacızadənin saytı. 17. www.weforum.org - Beynəlxalq İqtisadi Forum - Davos Forumu 18. www.itu.int - Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqı. 19. http://www.iaea.org - BMT-nin Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentliyi. 156 M.Hacızadə AZƏRBAYCANDA İNFORMASİYA İQTİSADİYYATI QURUCULUĞU: TARİXİ... 4(130)/2016 Гаджизаде Махмуд Эльшан оглы диссертант, Научно-Исследовательский Институт Экономических Реформ Формирование информационной экономики в Азербайджане: исторический аспект, нынешнее состояние и тенденции развития Аннотация Цель исследования – исследование формирования информационной эконо- мики в Азербайджане с исторического аспекта, оценка нынешнего состояния и обоснование ее основных тенденций развития.
торы и сравнения. Результаты исследования – ретроспективый и перспективный анализ и оценка информационной экономики и формирования информационного об- щества.
работках и исседованиях в сфере высоких информационных технологий в Азербайджане.
действия информационно-коммуникационных технологий и высоких техноло- гий в Азербайджане.
AZƏRBAYCANDA İNFORMASİYA İQTİSADİYYATI QURUCULUĞU: TARİXİ... 4(130)/2016 Hajizadeh Mahmud Elshan oglu Ph.D student, Scientific Research Institute of Economic Reforms Formation of information economy in Azerbaijan: historical aspect, present condition and development tendencies Abstract Purpose – formation of information economy in Azerbaijan from historical aspect, assessment of a present condition and reasons for its main tendencies. Design/methodology – the system approach, factor analysis and comparisons. Findings – retrospective and perspective analysis and estimation of the informa- tion economy and the information society. Research limitations – lack. Practical implications – the possibility of applying to the development and re- search in the field of information and high technologies in Azerbaijan Originality/value – analysis and estimation of interplay between information and communication technologies and high technologies in Azerbaijan. Keywords: information economy, information and communication technologies, high technologies, E-government. JEL Classification Codes: D8, D83, E21, L86. Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 05.06.16. Təkrar işləməyə göndərilmişdir: 12.06.16. Çapa qəbul olunmuşdur: 26.08.16. 158 M.Hacızadə AZƏRBAYCANDA İNFORMASİYA İQTİSADİYYATI QURUCULUĞU: TARİXİ... 4(130)/2016 Yüklə 165,64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|