Xülasə Tədqiqatın məqsədi sahibkarlıq fəaliyyətinin tənzimlənməsində iqtisadi
Yüklə 171,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. İqtisadi nəzəriyyənin “insanın rasionallığı” dilemması
boşluqların mövcudluğuna dəlalət edir. 2008-ci ilin Nobel mükafatı laureatı Pol Kruqman (1953) qeyd edirdi ki, son illərdə iqtisad elmində aparıcı mövqedə olan yanaşmaya görə müasir bazar iqtisadiyyatında dərin və dağıdıcı böhranların baş ver- məsi qeyri-mümkündür. Belə böhranlara gətirə biləcək səbəblərin araşdırılması və proqnozlaşdırılması faydasız hesab olunduğu üçün iqtisadçılar bu proseslərə lazımi diqqət göstərməmişlər [12]. 1970-ci ilin Nobel mükafatı laureatı Pol Samuelson (1915-2009) iqtisadi sistemin ağırlıq mərkəzinin real sektordan maliyyə sektoruna keçməsinin yanlış proses olduğunu göstərmiş, derivativasiyanı (maliyyə bazarlarında törəmə qiymətli kağız-
saçusets Texnologiya İnstitutunun və Uorton məktəbinin “parlaq” yetişdirmələrinin şeytani maliyyə layihələri ilə elə bir qumar evi tikmişik ki, bu qaydasızlığı aradan qaldırmaq və maliyyə sisteminə etibarı bərpa etmək üçün xeyli vaxt tələb olunacaq. Onların yaratdığı və idarə heyətlərinin rəhbərlərinin qavraya bilməyəcəkləri mürəkkəb maliyyə mexanizmlərinin qeyri-şəffaflığı maliyyə sisteminin özülünün dağılması prosesinin qəflətən başlamasına gətirdi” [13]. A.Qrinspen qeyd edirdi ki, iqtisadi sistemdə dəyişiklikər azad rəqabətin, “kon- struktiv dağıdıcılıq” mexanizminin təsiri ilə baş verir. O, müasir dövrün əsas zid- diyyətinin sürətlə dəyişən iqtisadi mühitlə insanın dəyişməz təbiəti arasında yarandığını vurğulayır və deyirdi: “Təəssüf ki, biz iqtisadi fəaliyyətin subyekti olan insanın mahiyyəti barədə az düşünürük. Biz kimik? Təbiətin verdiyi və heç bir şəraitdə dəyişməyən xüsusiyyətlərimiz hansılardır? Davranış tərzinin və dünyanın dərk edilməsi üsullarının seçilməsində nə dərəcədə müstəqilik?” [11, s. 26]. Sahibkarlığın tənzimlənməsində istifadə olunan liberal və institusional sistemlər arasındakı ziddiyyətlər iqtisadi təfəkkürün inkişafında, hər iki cərəyanın konseptual və metodoloji baxımdan zənginləşməsində böyük rol oynayır. Bu ideyaların aparıcı ideologiya qismində bir-birini ardıcıllıqla əvəz etməsi isə heyrətamiz elmi hadisədir. 3. İqtisadi nəzəriyyənin “insanın rasionallığı” dilemması İnsanın rasionallığı prinsipi liberal iqtisadi sistemin söykəndiyi əsas prinsipdir. Rasional insan dedikdə, problemin həlli üçün (tələbatın ödənilməsi üçün) mövcud məlumatları nəzərə almaqla maksimum əlverişli variantı qavrayaraq seçən insan nəzərdə tutulur. Həm liberalizmin, həm də institusionalizmin əsas dilemması məhz insan tələbatları, insanın davranışı və seçimi ilə bağlıdır. “İnsanın rasional seçimi” nəzəriyyəsinin söykəndiyi əsas mülahizələri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar [2,4]: İnsan sosial-bioloji varlıq olaraq həyat qabiliyyətini təmin etmək və nəsli artır- maq üçün fiziki və sosial tələbatlarını ödəməyə can atır (tələbatların ödənilməsi motivi insanı zəhmətə sövq edir, qabiliyyətlərini inkişaf etdirməyə vadar edir). İ.Seyfullayev. Sahibkarlığın tənzimlənməsinin iqtisadi-psixoloji məsələləri 48
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 8/2011. 49 Müasir insan tələbatlarını ödəmək üçün lazım olan nemətləri özü yarada bilmir. (Həmin nemətlərin əksəriyyəti təbiətdə də hazır şəkildə mövcud deyil. Buna görə də insanların bir-birindən asılılığı xeyli artmış, insanla təbiət arasında əlaqə zəncirində yeni həlqələr – istehsal, satış və maliyyə sistemləri yaran- mışdır). İqtisad elmi tələbatın mübadilə vasitəsilə ödənilməsi prosesini öyrənir. (İnsan tələbatını ödəyən nemətləri qarşı tərəfdən güc tətbiq etməklə, aldatmaqla, xahiş etməklə və ya əvəzində qarşı tərəfi maraqlandıran neməti təklif etməklə (mübadilə ilə) əldə edə bilər. Bəşəriyyət böyük təkamül yolunu keçərək tələbatı ödəmə üsullarından ən yaxşısını – qarşılıqlı maraqları təmin edən mübadiləni icad etmişdir. Azad bazarda nemətlərin mübadiləsi o zaman baş tutur ki, hər iki tərəf bu mübadilədən fayda götürür. Mübadilə zamanı alternativlərin mövcudluğu isə (rəqabətli mübadilə) satıcı və alıcıların öz mövqelərindən sui- istifadə etmələrinə mane olur). İnsanlar öz seçimlərinə görə məsuliyyət daşıyır, nəyin yaxşı və nəyin pis olduğunu tam dərk edirlər. (İnsanların seçim meyarları onların fərdi bioloji və psixoloji xüsusiyyətləri, sosial-mədəni dəyərləri, zövqləri, intellektual səviyyə- ləri və digər amillərin təsiri ilə formalaşır. Cəmiyyətdə mövcud olan milli, mənəvi, sosial dəyərlər və qaydalar, psixoloji və iqtisadi amillər rəqabətli mübadilədə insanların seçim meyarlarına və davranışına təsir göstərir. Təəssüf ki, insanların seçimi həmişə faydalı və düzgün olmur. Cəmiyyətdə mövcud olan bəzi mənfi xarakterli ictimai-mənəvi hadisələr məhz insanların seçimlərindəki problemlərdən qaynaqlanır). “İstehlakçının seçimi nəzəriyyəsi”nin əsas problemi onun nəzəri əsasları ilə prak- tiki tətbiqi arasında ziddiyyətlərin artmasındadır. İnsanların seçimlərinə təsir göstərən və psixologiya, sosiologiya və digər elm sahələrində daha geniş öyrənilən amillərin iqtisad elminin predmetinə aidiyyəti bu günə qədər elmi mübahisələr obyekti olaraq qalır. İqtisadçılar həmin amillərə rasional seçimi çətinləşdirən, lakin qarşısını ala bilməyən “səs-küy” kimi baxmışlar. İstehlakçının rasional seçiminə “səs-küy”ün təsirinin kritik hədlərə çatdığı anlar isə (qohumluq və dostluq əlaqələrinin, qrup mən- subiyyətinin və digər amillərin təsiri) qeyri-iqtisadi xarakterli olduğu üçün belə anları istisnalar kimi qəbul etmişlər. Qeyd etmək lazımdır ki, rasional seçimi məhdudlaşdıran obyektiv maneələr də vardır. Müasir iqtisadiyyatın bütün sahələrində dəyərin yaradılması prosesinin elm, əmək (əqli əmək) və maliyyə tutumu getdikcə artmaqdadır. Elmi-texniki inkişaf və əmək vasitələrinin mürəkkəbləşməsi tələbatların ödənilməsi üçün həm institusional alıcılardan, həm də son istehlakçılardan xüsusi qabiliyyət və imkanlar tələb edir. Bütün bunlar biliyə (informasiya), mürəkkəb texniki vasitələrə böyük tələbat yarat- maqla rasional seçimi mürəkkəbləşdirir və biznesin aparılma qaydalarında ciddi də- yişikliklərə gətirir. Bu proses nəticəsində sahələrə daxil olma üzrə obyektiv və Yüklə 171,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|