Xülasə Tədqiqatın məqsədi sahibkarlıq fəaliyyətinin tənzimlənməsində iqtisadi
Yüklə 171,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Psixopatiya ( mənfi alturizm ).
- Gözəllik duyumu.
- Nifrət, qəzəb, hiddət.
- İstifadə olunmuş ədəbiyyat
- Сейфуллаев Ильгар Зульфигар оглы
- Экономико-психологические вопросы регулирования предпринимательства Аннотация
- Ключевые слова
- Seyfullayev Ilgar Zulfigar
- Keywords
İ.Seyfullayev. Sahibkarlığın tənzimlənməsinin iqtisadi-psixoloji məsələləri 56 nasız kömək etməyə nə vadar edir? Bu suala cavab vermək üçün alicənablığı aşağı- dakı qruplara ayırmaq olar: 1. Yaxın qohumlara münasibətdə alicənablıq (irsi qohumluğu olan insanlara köməklik onları gücləndirir və beləliklə, fərdin genlərinin yaşama ehtimalını artırır); 2. Uzunmüddətli və sıx əlaqələri olan insanların qarşılıqlı alicənablığı (gələcəkdə qarşı tərəfdən köməyin alınması ehtimalının böyüklüyü); 3. Qrup alicənablığı (bir-birinə görə ölümə belə getməyə hazır olan insanlar maddi resurslar uğrunda mübarizədə daha çox uğur qazana bilirlər). Alturizm irsi, yoxsa mədəni xüsusiyyətdir? Bu suala cavab vermək üçün bioloqlar primatlar və insanların müvafiq davranışını müqayisə etmişlər. Məlum olmuşdur ki, şimpanzelər irsi qohumluğu olmayan digər şimpanzelərə kömək etməyə heç bir maraq göstərmirlər. Üç yaşlı insan övladı isə tanımadığı həmyaşına daha böyük həvəslə yardım edir. Bioloqlar ibtidai icma dövründə insanın digər canlılarla mübarizədə daha üstün olmasının səbəbini məhz bir-birinə yardım etmək instinktinin olması ilə əlaqələndirirlər. Alicənablığın daha bir izahı ondan ibarətdir ki, insan başqasına kömək etməklə özünün daha yüksək statusunu göstərməyə çalışır. Cəmiyyətlə bağlanılacaq sa- zişlərdən fayda götürmək alicənablığını göstərməklə etibar qazanmaq istəyən fərdin əsas motivi hesab olunur. Vətənpərvərlik hissi alicənablığın xüsusi formasıdır. Onun fərqli xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, vətənpərvər xeyixah əməlləri ayrı-ayrı fərdlər və ya qruplar üçün deyil, bütün cəmiyyət üçün edir. Bu xüsusiyyətin rasionallığı al- turizmin rasionallığı ilə eynidir. Sahibkarın vətənpərvərliyi onun tərəfdaşlarının və əməkdaşlarının güclənməsinə gətirir. Bu isə öz növbəsində cəmiyyətin inkişafına gətirməklə sahibkarın özünün imkanlarının və statusunun yüksəlməsinə gətirir. Vətənpərvərlik hissinin etnik mənsubiyyət və millətçilik hisslərinə keçmə təhlükəsi də mövcuddur. Belə vətənpərvərlik bir tərəfdən uğurlu irsi və mədəni xüsusiyyətlərin qrup da- xilində bölüşdürülməsi ilə qrupu gücləndirir, digər tərəfdən isə özünəqapanmanı yaradaraq başqa qruplarla əlaqələrin kəsilməsinə və beləliklə, daha səmərəli xü- susiyyətləri əldə etmək imkanının itirilməsinə gətirir. Nəticədə təkamül mübarizəsinin uzunmüddətli perspektivində digər qruplara məğlub olma təhlükəsi artır.
edir. Elə insanlar da vardır ki, onlarda başqa insanlara qarşı nifrət hissi də olur. Belə insanları psixopat adlandırırlar. Kriminal psixologiyanın məşhur tədqiqatçılarından olan kanadalı alim Robert Heyr (1934) psixopatiya meyillərini müəyyən etmək üçün test hazırlamışdır. Tədqiqatların birində o, iri şirkət rəhbərləri arasında bu testi keçir- miş və məlum olmuşdur ki, iri şirkətlərin top-menecerlərinin əksəriyyəti psixopat- lardır. Sonralar Britaniya alimlərinin tədqiqatlarında bu nəticələr təsdiq olunmuşdur.
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 8/2011. 57 Britaniya şirkətlərinin top-menecerləri arasında aparılan test sonradan cinayətkarlar arasında da keçirilmiş və nəticələr müqayisə edilmişdir. Məlum olmuşdur ki, isterika, özündən müştəbehlik və psixoloji sarsıntılar top-menecerlər arasında daha geniş yayılmışdır [18, s. 91]. Bu tədqiqatların nəticələri onu deməyə əsas verir ki, insanın adi həyat üçün yararsız olan bəzi xüsusiyyətləri (psixopatiya və s.) azad bazarda aparılan iqtisadi fəaliyyətdə rəqabət üstünlüyünü əldə etməyə imkan verir. Gözəllik duyumu. İnsanda gözəlliyi seçmək qabiliyyəti həm bioloji, həm də mədəni amillərin təsiri ilə formalaşır. İnsanın tələbatlarını ödəyə bilən mövcud al- ternativlər arasında ən yüksək fayda/məsrəflər nisbətini təmin edən nemət gözəl, yəni rəqabət qabiliyyətli hesab olunur. Belə bir rəy mövcuddur ki, yapon xalqına xas olan güclü gözəllik duyumu onların daha rəqabət qabiliyyətli olmasına gətirmişdir. Təsadüfi deyil ki, Yaponiyanın təhsil sistemində ədəbiyyat, rəsm, musiqi, bədii gimnastika və digər incəsənət pred- metlərinə xüsusi yer verilir. Körpə uşaqların dərketmə prosesi üzrə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, insan irsən cəlbedici üzləri fərqləndirmək qabiliyyətinə malik olur. Bu zaman üzün simmetrikliyi cəlbediciliyin əsas meyarı kimi qəbul olunur. Simmetriklik daha keyfiyyətli genlərin mövcudluğuna və xəstəliklərin olmamasına dəlalət edir. Körpənin simmetrik üzü fərqləndirə bilməsi (irsən keçən xüsusiyyət) ona dəlalət edir ki, gözəllik duyumu təkamül mübarizəsində imkanları artırır [21]. T.B.Veblenin qeyd etdiyi peşəkarlıq instinkti də gözəllik duyumuna aid ediir. Key- fiyyətlə yerinə yetirilən iş insanların xoşuna gəlir. Əsl peşəkarlar işi keyfiyyətsiz icra etmək qabiliyyətinə, sadəcə olaraq, malik olmurlar. İnsanın düzgünlük və
verir. Veblen göstərirdi ki, peşəkarlıq instinkti bəşəriyyətin vəhşi həyat tərzindən dünyəvi həyat tərzinə keçidindən sonra daha böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Belə ki, peşəkar cəmiyyətdə nüfuzlu tərəfdaş obrazına malik olur. Nifrət, qəzəb, hiddət. Bir çox hallarda insanın qarşısında çətin vəzifə dayandıqda (ağır fiziki iş, güclü rəqiblə mübarizə və s.) güclü mənfi emosiyalar yaranır. Bu emosiyalar qısa müddətdə həmin vəzifənin həlli üçün çox böyük enerjini sərf etməyə kömək edir. İnsan irsən keçən bu xüsusiyyətləri mədəni amillərin və intellektin köməyi ilə idarə edə bilər. İnsan məhdud enerjisini həyati tələbatlarının təmin olunması ilə bağlı olan vəzi- fələrin həllinə yönəltdikdə daha səmərəli nəticələrə nail olur. Məşhur Pareto effektinə görə, insanın əldə etdiyi nəticələrin 80%-i bütün vəzifələrin 20%-nin həlli ilə bağlıdır. Yəni insanın elə vəzifələri vardır ki, onlar nəticələrin əldə edilməsində həlledici hesab olunur. Bu vəzifələri strateji və ya əsas vəzifələr adlandırırlar. Deməli, insanın intellekti əsas vəzifələri (məqsədi) müəyyən etməli və enerjini bu vəzifələrin həllinə yönəltməlidir. 58 İ.Seyfullayev. Sahibkarlığın tənzimlənməsinin iqtisadi-psixoloji məsələləri 5. Nəticə 1930-cu illərin “böyük depressiyası”, 1973-cü ilin qlobal enerji böhranı, 2008-ci ilin qlobal maliyyə böhranı və insan azadlıqlarının həddən artıq məhdudlaşdığı ölkələrin iqtisadi geriliyi həm ultraliberalizm, həm institusionalizm, həm də etatizm (insanın hüquq və azadlıqlarının məhdudlaşdırılması) ideyalarının iqtisadi sistemin tənzimlənməsi üçün qüsursuz olmadığını göstərir. “Hədsiz istehlak böhranı” adlanan müasir tənəzzül azad sahibkarların sosial mə- suliyyətinin nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu göstərir. İstənilən hakimiyyət mə- suliyyəti şərtləndirir. Sahibkarlar cəmiyyətdə kimin qarşısında və nəyə görə məsuliyyət daşımalıdır? Sahibkarın ictimai həyata və mənəvi dəyərlərə böyük təsiri nə ilə əsaslandırılır? Bu suallar sahibkarlığın sosial funksiyasının mahiyyəti ilə bila- vasitə bağlı olaraq, yalnız iqtisadi sahəni əhatə etmir. Müəssisə ictimai institut olaraq cəmiyyətin, iqtisadiyyatın və insanlararası mü- nasibətlərin əsas elementidir. Buna görə də müəssisənin fəaliyyət fəlsəfəsi yalnız şəxsi və qrup məqsədləri deyil, ictimai maraqları da özündə ehtiva etməlidir. Müəs- sisə tərəfdaşların, əməkdaşların və alıcıların nəzərində cəmiyyətdə müəyyən sosial statusa nail olmağın və ictimai mövqelərin ifadə vasitələrindən biri olmalıdır. Belə müəssisə iş yerlərinin və büdcəyə vergi ödəmələrinin mənbəyi kimi çıxış edərək cəmiyyətdə müəyyən nüfuza malik olmalı, istehsal və istehlak mədəniyyətinin for- malaşmasında yaxından iştirak etməli, milli-mədəni və ekoloji dəyərlərə önəm verərək mütərəqqi cəmiyyətin formalaşmasında iştirak etməlidir. Sahibkarlığın tənzimlənməsinin əsas vəzifələrindən biri sahibkarın cəmiyyətə və təbiətə təsirinin və bu təsirə görə məsuliyyətin idarə edilməsindən ibarətdir. Hər bir müəssisə təbiət və cəmiyyətlə daimi qarşılıqlı təsirdə olur. Dövlətin iqtisadi siyasətində azad sahibkarlığın dəstəklənməsı yalnız iqtisadi məqsədlərlə deyil, sosial və ekoloji amillərlə də əsaslandırılmalıdır. Azad sahibkarlıq cəmiyyətə və ətraf mühitə fayda verməlidir. Bu faydanın qiymətləndirilməsi üçün kəmiyyət və key- fiyyətcə qiymətləndirilə bilən meyarlar müəyyən edilməlidir. Fərdiyyətçiliyin üstünlük qazanmasına gətirən və insanın irsən əldə etdiyi “bioloji
mövcuddur. Elə bir sosial-mənəvi mühit yaratmaq lazımdır ki, sahibkarlar əsas psixoloji motivlərini dəbdəbəli həyat tərzinin və əldə etdiyi maddi nemətlərin nü- mayişi ilə bərabər, cəmiyyətə verdiyi faydanın göstərilməsi ilə də ödəməyə is- tiqamətlənsinlər (nümunə üçün, büdcəyə ödədiyi vergilərin miqdarı, xarici
onun əmlakının miqdarı və keyfiyyəti ilə deyil, cəmiyyətə verdiyi fayda ilə müəyyən edilsə, daha yaxşı olar. İnsanın davranışına və rasional seçiminə təsir göstərən me-
59 yarlar arasında maddi dəyərlərlə ümumbəşəri və milli mənəvi dəyərlər arasında ta- razlığa nail olmaq lazımdır. Elmin, təhsilin və mədəniyyətin mütənasib və əlaqəli inkişafının bu məsələlərin həllində əhəmiyyəti çox böyükdür. Hal-hazırda Azərbaycanın vergi sistemində tətbiq olunan mütərəqqi informasiya texnologiyaları vergi tənzimlənməsinin nisbətən mürəkkəb və daha səmərəli me- xanizmlərindən istifadə etməyə imkan verir: yenilikçi sahibkarların müəyyən edilməsi və onlar üçün stimullaşdırıcı xüsusi vergi rejiminin tətbiqi; təkmilləşdirici xarakter daşıyan texniki-texnoloji və təşkilati yeniliklər hesabına əldə olunan əlavə mənfəətin aşağı vergi dərəcələri ilə vergiyə cəlb olunması; elm və təhsilin inkişafına yönəldilən vəsaitlərin gəlirdən çıxılan xərclərə aid edilməsi; vergi uçotunun təkmilləşdirilməsi və vergidən yayınma hallarına görə sanksiyaların əsaslı şəkildə gücləndirilməsi. Sahibkar təşkilatın həm iqtisadi, həm də ictimai səmərəliliyinə görə məsuliyyət daşımalıdır. İctimai baxımdan səmərəli fəaliyyət nə deməkdir? İctimai səmərəliliyi necə qiymətləndirmək və yüksəltmək olar? Sahibkar ictimai səmərəlilik göstəri- cilərinə görə kimin qarşısında hesabat verməlidir? İctimai səmərəliliyə nail olan sahibkar nə qazanır? Y.Şumpeterin və digər alimlərin qeyd etdiyi motivlərlə fəaliyyət göstərən sahibkar ictimai maraqlara xidmət etməklə hansı tələbatını ödəyəcək? Bu suallar sahibkarlığın tənzimlənməsi üzrə yeni tədqiqat istiqamətlərinin seçilməsində yararlı ola bilər.
1. Azərbaycanın statistik göstəriciləri 2010. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı: Səda nəşriyyatı, 840 s. 2. Ламбен Ж.Ж. (1996) “Стратегический маркетинг. Европейская перспектива”, СПб: Наука, 589 с. (Lamben J.J. “Strateji marketinq. Avropa perspektivi” S-Pb, Nauka, 589
3. Səmədzadə Ş.Ə., Musayev V.R., Seyfullayev İ.Z. (2000) “Sahibkarlığın əsasları”, Bakı: Çaşıoğlu, 371 s. 4. Долан Э.Дж., Линдсей Дейвид Е. (1992) “Рынок: микроэкономическая модель” Пер. с англ., СПб, СП Автокомп, 496 s. (Dolan E.C., Lindsey Devid E. “Bazar: mikroiqtisadi
5. Маркс К. “Капитал: Книга III. Процесс капиталистического производства, взятый в целом” www.esperanto.mv.ru/Markssmo/ kapital3-00.html (Marks K. “Kapital: Kitab
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 8/2011. 60 Markssmo/ kapital3-00.html). 6. Шумпетер Й.А. (1981) “Теория экономического развития”, М.: Прогресс, 401 c. (Şumpeter Y.A., “İqtisadi inkişaf nəzəriyyəsi”, M.: Proqress, 401 s.) 7. Allahverdiyev H.B., Qafarov K.S. və Əhmədov Ə.M. (2002) “İqtisadiyyatın Dövlət Tənz- imlənməsi” Bakı: Nasir, 446 s. 8. Kəlbiyev Y.A. (2005) “Fiskal siyasət və milli iqtisadiyyatın tənzimlənməsi problemləri” (monoqrafiya) Bakı: Elm, 468 s. 9. Alfred D. Chandler (2002) “The visible hand. The managerial revolution in American business”. Copyright 1977 by A.D.Chandler, printed in USA, Sixteenth printing, 608 p. (Alfred Çendler, (2002) “Corunna Əl. Amerika biznesində menecer inqilabı”, 608 s.) 10. Alfred D.Chandler (1994) “Scope and Scale. Dynamics of Industrial Capitalism” (with the assistance of Takashi Hikino) First Harvard university Press paperback edition, 736 p. (Alfred Çendler (1994) “Sürət və miqyas. İndustrial kapitalizmin dinamikası” (Takaşi
11 Гринспен А. (2010) “Эпоха Потрясений. Проблемы и перспективы мировой финан- совой системы”, Пер. с англ. М.:Сколково, 505 с. (Qrinspen A. (2010) “Sarsıntılar
12. Kruqman P. (2009) “How did economists get it so wrong?” / “The New York Times” September, 2. (Kruqman P. (2009) “İqtisadçılar bu yanlışlığa necə yol verdilər?”/ “Nyu-
13. Журнал “Мир перемен” (2009), №1 с.10, (“Dəyişikliklər dünyası” jurnalı (2009), №1, s.10) 14. Зомбарт В. (2005) “Буржуа - Этюды по истории духовного развития современного экономического человека”, Пер. с .нем./редакционная коллегия “Civitas Terrena”, Изд-во Владимир Даль, 636 с. (Zombart V. (2005) “Burjua – müasir iqtisadi insanın mənəvi inkişaf tarixi üzrə etüdlər”, 636 s.) 15. Веблен Т.Б. (1984) “Теория праздного класса”, М.:Прогресс, 367 c. (Veblen T.B. (1984) “Ali sinif nəzəriyyəsi”, 367 s.) 16. Ольсевич Ю. (2011) “Психология рынка и экономическая власть”, Журнал “Во- просы Экономики”, №4, с. 99-118 (Olseviç Y. “Bazar psixologiyası və iqtisadi
17. Друкер П. (2000) “Задачи менеджмента в XXI веке”. Пер.с англ., М.: Вильямс, 272 с. (Druker P. “XXI əsrdə menecmentin vəzifələri”, M.: Vilyams, 272 s.). 18. Сторчевой М. (2011) “Новая модель человека для экономической науки” Журнал “Вопросы экономики” №4, с. 78-98 (Storçevoy M. (2011) “İnsanın iqtisad elmi üçün
19. Frank R.H., Gilovich T., Regan D. (1993) “Does studying economics inhibit coopera- tion?”/ Journal of economic perspektives, Vol.7, №2. page 159-171 (Frank R.H., Ciloviç
İ.Seyfullayev. Sahibkarlığın tənzimlənməsinin iqtisadi-psixoloji məsələləri 61 20. Shiv B., Lovenstein G., Bechara A., Damasio H., Damasio A.R. (2005) “Investment be- havior and the negative side of emotion”/Psychological science, Vol.16, №6. page 435- 439. (Şiv B., Lovensteyn G. və b. (2005) “İnvestisiya davranışı və emosiyaların mənfi tərəfi”// Psixoloji elmlər, №6, s. 435-439) 21. Slater A. et.al. (2000) “Newborn infants preference for attractive faces: The role of in- ternal and external facial features”/ Infancy Vol.1, №2, page 265-274 (Slatter A. və b.
ческих факторов в регулировании предпринимательской деятельности. Методология исследования - анализ и обобщения. Выводы исследования - предложены пути использования психологических, куль- турных и интеллектуальных факторов в регулировании рационального выбора и по- вышении социальной ответственности предпринимателя.
ских предпринимателей, приспособленных к национальным особенностям и отрица- тельное отношение большинства предпринимателей к подобным тестированиям.
честве научного источника для исследования и регулирования предпринимательства. Оригинальность и научная новизна – рассмотрение вопросов регулирования через призму предпринимательской психологии и противоречий между индивидуальностью предпринимателя и общественным характером его деятельности.
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 8/2011. 62 İ.Seyfullayev. Sahibkarlığın tənzimlənməsinin iqtisadi-psixoloji məsələləri Seyfullayev Ilgar Zulfigar The Ministry of Taxes, The senior lecturer, the doctor of philosophy on economy Economical and psychological problems of regulation of enterprise Abstract Purpose - research the using means of the economical and psychological factors for en- terprises regulation. Design/methodology - analyse and generalisations. Findings - are proposed a using means of psychological, cultural and intelligent factors for regulation rational selection and increasing a social responsibility. Research limitations/implications - the absence of psychological tests, adaptated to na- tional feature and negative relationship of enterpreneur to such testing. Practical implications - possibility use of research as a scientific source for researchinq and regulation the enterprise. Originality/value - consideration means of requlation through prism of enterpreneurs psichology and contradiction between individuality of enterpreneur and sociability of en- terprise.
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 07.07.11. Təkrar işləməyə göndərilmişdir: 10.07.11. Çapa qəbul olunmuşdur: 20.07.11. Yüklə 171,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|