Xülasə Tədqiqatın məqsədi sahibkarlıq fəaliyyətinin tənzimlənməsində iqtisadi
Yüklə 171,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məhəbbət və dostluq.
- Alturizm - alicənablıq.
İ.Seyfullayev. Sahibkarlığın tənzimlənməsinin iqtisadi-psixoloji məsələləri 54 sionallığının iki izahı var. Birincisi, əgər insan başqalarının ona qarşı düzgün ol- malarını istəyirsə, onda özü də düzgünlüyə riayət etməlidir. İkincisi, insan öz tərəf- daşlarını niyyətinin təmizliyinə inandırmaq istəyirsə, onda onlara qarşı düzgünlüyünu nümayiş etdirməlidir (tərəfdaşlar arasında etibarın olması nəzarət
malının olduğu halda yalandan imtina etmək və qazanlmış etibarın qorunması daha rasional seçim hesab olunur. Bu normanın faydaları məlum olduğu halda, onun bioloji və mədəni amillərlə kodlaşdırılması nə üçün lazımdır? Bu normalara tələbat aşağıdakı halda yaranır: ya insanın təfəkkürü bu faydaları anlamaq üçün kifayət qədər inkişaf etmir, ya da eqoizm instinktinin dominantlığı qısamüddətli faydanın uzunmüddətli nüfuzdan üstün hesab olunmasına gətirir. Düzgünlük xüsusiyyəti belə instinktləri zəiflədir və insanı səhvlərdən qoruyur. Düzgünlük irsi, yoxsa mədəni xüsusiyyətdir? Düzgünlüyün mədəni amil olmasını sübut edən çoxlu eksperimentlər var. Tədqiqatçılar imtahanda cavabları köçürən tələbələr arasında müşahidələr aparmış və belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, imtahan zamanı biznes ixtisasları üzrə təhsil alan tələbələr texniki və digər humanitar ixti- saslar üzrə təhsil alan tələbələrdən daha çox köçürürlər (onlarda aldatma, eqoizm hissi düzgünlükdən daha güclüdür). Bu hadisəni izah edən tədqiqatçılar hesab edirlər ki, biznesin öyrənilməsi şəxsiyyətin deqradasiyasına güclü təsir göstərir. Başqa mülahizəyə görə, institutlara qəbul zamanı daha iddialı fərdlər əsasən biznes ixti- saslarına üstünlük verirlər. Amma sonrakı tədqiqatlar birinci mülahizənin daha əsaslı olduğunu göstərmişdir. Belə ki, iqtisadiyyat və astronomiya üzrə giriş kursunu ilk dəfə bitirən tələbələr arasında aparılmış tədqiqatlar birincilərdə eqoist hisslərin daha çox inkişaf etdiyini müəyyən etmişdir [19]. Həm müxtəlif, həm də eyni mədəniyyətli xalqların nümayəndələri arasında düzgünlüyə meyilliliyin tədqiqi düzgünlük xüsusiyyətinin mənşəyini (irsi, yoxsa mədəni) daha dəqiq müəyyən etməyə imkan verərdi. Qorxu. İnsan fiziki və psixoloji zədələr, maliyyə itkiləri kimi hadisələrin mənfi nəticələrini anlayır və intellektin köməyi ilə bu hadisələrin baş verməsinə müqavimət göstərir. Əgər insan belə nəticələri anlayırsa, onda onun irsən qazandığı qorxu hissi nə üçün lazımdır? Niyə təkamül mexanizmi bu hissi aradan qaldırmamışdır? M.Storçevoy bu suala belə cavab verir: intellekt təkmil deyil və səhv edə bilər. Qorxu genetik hiss olaraq insanı mənfi təsirli nəticələrdən qorumaq üçün intellektin qeyri- kafiliyini tamamlayır. Qorxu hissi riskli şəraitdə həyata keçirilən sahibkarlıq fəaliyəti zamanı rasional qərarların qəbuluna mane olmurmu? Bu suala cavab vermək üçün bir qrup iqtisadçı və psixoloqun Amerika universitetlərində apardıqları tədqiqatların nəticələri böyük maraq doğurur [20]. Onlar beyinlərinin qorxu mərkəzi zədələnmiş, lakin rasional
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 8/2011. 55 düşüncə və intellektual qabiliyyətlərini saxlamış 15 nəfəri seçmişlər. Müqayisə üçün 15 nəfər də normal vəziyyətdə olan (heç bir kənarlaşma halı olmayan) şəxs təcrübəyə cəlb olunmuşdur. Hər iki qrupa eyni qaydalı oyunda ayrı-ayrılıqda iştirak etmək təklif olunmuşdur: hər iştirakçıya 20 dollar verilir və 20 raundlu oyunda hər raundda 1 dollar qoymaqla qəpiyin atışı həyata keçirilir. Hər uduşda oyunçu 2,5 dol- lar geri alır, uduzanda isə 1 dolları itirir. Raundda iştirakdan imtina edən oyunçu 1 dolları özündə saxlamaq hüququna malik olur. Ehtimal nəzəriyyəsinə görə maksi- mum uduş variantı bütün raundlarda iştirak etməkdir. Oyundan sonra təəccüblü nəticələr əldə edilmişdir. Normal vəziyyətli insanların nəticələri qorxu hissini itirmiş insanların nəticələrindən daha zəif olmuşdur. Göründüyü kimi, “qorxmaz” insanlar adi insanlardan daha böyük nəticələr əldə edirlər. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, qorxu köhnəlmiş, bir çox hallarda isə ziyanlı hissdir. Bu eksperimentin nəticələrini reallıqda tətbiq etmək olarmı? “Qorxmazlar” qrupuna daxil olan şəxslərin tərcümeyi-halının təhlili yox cavabını şərtləndirir. Məlum olmuşdur ki, təcrübəyə cəlb olunmuş 15 nəfərdən 12-si şəxsi həyatlarında iflasa uğramış insanlardır. Deməli, real həyatda “qorxmazlıq” onları uduşa deyil, məğlubiyyətə gətirmişdir. Real həyatda qorxu hissi bir çox hallarda müsbət rol oynayaraq insanları təhlükələrdən yan keçməyə kömək edir. Təsadüfi deyil ki, təhlükəli və gələcəyi qeyri-müəyyən olan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olanların çox az qismi böyük uğurlara nail ola bilir. Tamahkarlıq. Tamahkarlıq instinkti insanı əlverişli dövrlərdə gələcək üçün ehtiyat toplamağa sövq edir. Ehtiyat nə qədər çox olarsa, gözlənilməz hadisələrin həyati tələbatların ödənilməsinə təsir ehtimalı az olar. İnsanın bu əzəli instinkti sahibkarı əlverişli dövrlərdə maksimum mənfəət əldə etməyə yönəldir (qeyri-məhdud tamahkarlıq). Əgər onlar kiçik mənfəətlə kifayətlənsəydilər, onda iri korporasiyalar necə yaranardı? Torsteyn Veblen tamahkarlığa bənzəyən yırtıcı instinktini sahibkarın əsas instinktlərindən biri kimi təqdim etmiş və onun kapitalizmin inkişafında rolunun əhəmiyyətini xüsusilə qeyd etmişdir. Bir çox xalqların mədəniyyətində, xüsusilə islamda tamahkarlıq (nəfsə uymaq) böyük günah kimi qəbul olunur. Nəfsə qalib gəlmək kimi mədəni norma tamahkarlığı (bioloji instinkti) zəiflətmək üçün istifadə olunur. Bəlkə tamahkarlıq müəyyən hədləri keçdikdən sonra fayda gətirmir? Əgər bu instinkt səmərəli nəticələrə gətirmirsə, niyə təbii seçmə mexanizmi onu sıradan çıxarmır?
da ehtiyacı vardır. İlk baxışdan insanın məhəbbət və dostluq hissləri eqoist hisslərilə aşkar ziddiyyətdə olur. Amma bir çox tədqiqatçılar həm məhəbbətin, həm də dostluğun yaxşı maskalanmış eqoist və rasional seçim olduğunu qeyd edirlər. Hər iki xüsusiyyətin əsası qarşılıqlı anlaşma və yardıma söykənir. Əks tərəfdən eyni mü- nasibət olmadıqda, həmin hisslər əksər hallarda eqo-mən tərəfindən inkar edilməyə başlayır.
Yüklə 171,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|