Xxii-bob: O‘zbekiston sovet davri tarixshunosligi

XXII-BOB:O‘ZBEKISTON SOVET DAVRI TARIXSHUNOSLIGI
Yigirmanchi asardagi otmishimizning sobiq sovet hokimiyati hukmronlik qilgan davri (1917-1991 yillar) tariximizda o'ziga xos o'rinni egallaydi. Bu davrning o'ziga xosligi shundakim, u ozining murakkabligi va ziddiyatligi bilan ajralib turadi.
O'rta Osiyo bugungi kunda bir qancha qardosh xalqlarning mustaqil davlatlari shakllandi. Lekin bu mamlakatlarning yaqin o'tmishida bo'lib o'tgan voqealar, umumiy bir yaxlitlikni tashkil etadi. 1917 yil oktyabrida boLsheviklar zo'rlik bilan amalga oshirgan to'ntarish sobiq Ittifoq xalqlari, shu jumladan, O'zbekiston xalqlari tarixida salkam 75 yil davom etgan yangi mustamlakachilik sahifasini boshlab berdi. Natijada chop mustamlakachilik imperiyasi o'rnini «qizil imperiya» egalladi. YAngi mustamlakachilik zulmi ostida yashagan o'lka xalqlari bol’sheviklar «sotsialistik tajribasi»ning barcha mash'um mushkulotlarini boshdan kechirdilar. Eng achinarlisi shundaki, respublikadagi ijtimoiy-siyosiy tarixiy jarayonning o'ta murakkab va ziddiyatli kechishi ko'plab qurbonlar berilishiga, madaniy va ma'naviy yo'qotishlarga olib keldi.
O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov «Turkiston» gazetasi muxbirining savollariga bergan javoblarida mustabid sovet tuzumi davriga, sovetlar hukmronligi tarixshunosligiga munosabat bildirar ekan: «Biz shu paytgacha ko'proq eski tuzumni tanqid qilish, uni inkor etish bilan band bo'ldik. Albatta, boshimizdan kechirgan mudhish va mustabid turmushning butun asoratlarini anglab yetish, yo'limizni to'g'ri belgilab olish uchun istilolning dastlabki yillarida biz uchun albatta zarur edi. Ammo faqat o'tmishni yozg'irish, inkor etish bilan uzoqqa borib bo'lmaydi...»
SHu bois biz ota-bobolarimizga ... sun'iy ranglar bilan ajratib baho bermasligimiz, balki ularning hayotini, ular yashagan davrning mohiyatini to'g'ri tushunishga harakat qilishimiz lozim deb ta'kidlagan edi. Modomiki shunday ekan, his-hayajonga berilmasdan, mustabid siyosiy tuzum tarixi bilan xalqimiz tarixini ajrata bilishimiz, uni xolisona ilmiy asosda yoritish zarur.
Tarix fani mustabidlik davrida O'zbekistonning sovet davrini (1917-1991 yillar), mustaqillik qo'lga kiritilguncha bo'lgan tarixni o'rganish uchun muayyan ishlar amalga oshirildi. Ammo bu asarlarda tarixiy jarayon ko'p jihatdan bir


302


tomonlama, noxolis, tarixiy dalil va voqealar ataylab buzib ko rsatildi, kommunistik mafkuraga xos xulosalar qilindi.
SHuning uchun barcha uslubiy jihatlari yagona siyosiy mafkura qolipida yozilgan sovet davri tarixiy adabiyotlariga alohida baho berishni lozim deb hisoblamaymiz.
O'rta Osiyoda sovetlar hukmronligi o rnatilishining tarixshunosligia xolis yondoshuv O zbekiston davlat mustaqilligini qo'lga kiritishi bilan qulay shart- sharoit qaror topdi. Uslubiy metodologik jihatdan ham aynan shunday yondashuvlarning asosiy printsiplari Ozbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida, shuningdek Vazirlar Mahkamasining 1996 yil dekabridagi «O'zbekistonning yangi tarixini yaratish» va 1998 yil iyuldagi «O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to'g'risida»gi qarorlarida bayon etilgan.
O'rta Osiyoda sovetlar rejimi amalga oshirgan siyosiy, mamuriy, ijtimoiy va madaniyat sohalaridagi o'zgarishlar haqida quyidagi asarlardan bilib olishimiz mumkin.
Turkiston mintaqasida sovet rejimiga qarshi qurolli harakat, sovet davrida «bosmachilik» deb notogri talqin qilingan harakat - O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti T.A.Karimov tomonidan «O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» (1997), «Jamiyatimiz mafkurasi xalqni - xalq, millatni -millat qilishga xizmat etsin» (1998), «Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q» (1998) va boshqa asarlarda ilgari surgan milliy istiqlol g'oyasi, eng avvalo «bosmachi» va «bosmachilik» atamalarini tushunib olishga xizmat qiladi.
Istiqlolchilar kurashi, barcha ixtilofdagi siyosiy partiyalar tugatilishi natijasida bol’sheviklar yakkahokim partiyaga aylandi. u jamiyat ijtimoiy hayotining barcha jabhalarida o'z mafkuraviy ta'sirini o'tkazib bordi. ayniqsa bu kishilar ongini o'zgartirishda muhim omil bo'lgan ta'limda, ilmda va madaniyatda jiddiy tus oldi. dastlabki yillarda madaniyat va uni boshqarish jabhalarida demokratik tamoyillar birmuncha mavjud bo'lib, hokimiyat mahalliy urf - odatlar va xususiyatlarni hisobga olishga majbur bo'lgan edi. keyinchalik esa, ma'muriybuyruqbozlik usullari keng quloch otib mustahkamlanib borishi bilan yalpi ko rsatkichlar ortidan quvish, bol’shevikga “madaniy inqilob” yo'li va usullari ustivorlik qila boshladi. xalqning ma'rifatga, fanga va milliy ma'naviyatga bo'lgan intilishi hukmron kuchlar tomonidan uzoqni ko'zlamay va yaxshi o'ylamay olib borilgan siyosatlari natijasida siyosiy manfaatlar yo'liga burildi. yangi ziyoli kadrlarni shakllantirish, eski mavjud milliy ziyolilarni yo'q qilish ana shu maqsadlarni ko'zlab amalga oshirildi. savodxonlik darajasining o'sishi buyrokratik boshqaruv tizimining mustahkamlanib borishi, texnika taraqqiyoti


303




tomon yurish va ilmiy muassasalaming tashkil topish jarayonlari ular ustidan qattiq mafkuraviy nazoratning ornatilishi bilan hamohang ravishda yuz berdi.
Bugungi kunda respublikamizda maorif va ta'lim tizimini takomillashtirish, yosh avlodni barkamol va ziyoli qilib tarbiyalash muhim vazifalar qatoriga kiradi.
Ana shunday ulkan ishlardan biri bu Respublikamiz Birinchi Prezidenti I.A.Karimov rahbarligida ishlab chiqilib amalga joriy etilayotgan ta'lim va kadrlar tayyorlash milliy dasturidir. ushbu dastur va ta'lim - tarbiya tizimining tamoiyillari jahon andozalariga mos kelisha bilangina emas, balki ajdodlarimiz tomonidan bu sohada qo'lga kiritilgan boy tarixiy tajribalarga tayanganligi bilan ham qimmatlidir. shuning uchun mustaqillik yillarida O'rta Osiyoning o'tmishdagi ta'lim - tarbiya va ilmiy muassasalari hamda ta'lim tizimiga doir ma'lumotlar yoritilgan Botirxon Valixo'jaevning, Komilxon Kattaev, Shokir G'afforov, Ahtam O'rolov va Rahimjon Yusupov va boshqalarning asarlari va maqolalari nashr etildi.
Lekin, XX asrning 30 - yillarida sovet maktablari darsliklarga muhtoj bo'lib turgan bir paytda, jadid mualliflari yozgan va musulmon bolalarining turmushi va psixologiyasiga moslashtirilgan darsliklardan foydalanish haqida o'ylab ham ko'rilmadi. aksincha ta'lim sohasini “sinfiy dushmandan” tozalash maqsadida, hatto maxsus qarorlar qabul qilindi.
Bu yillarda Respublika oliy o'quv yurtlari tarmag'i ham ortib bordi. Samarqandda O'z. DU, Buxoro, Farg'ona, Namangan, Andijon, Marg'ilon, Toshkent, Nuks, Xiva, Urgunch shaharlarida oliy maktablar tashkil etildi 1940 yilda 9 yanvarda fan qo'mitasi ittifoq fanlar akademiyasining O'zbekiston filialiga aylantirildi.
Kompartiyaning madaniya merosni inkor etish siyosati arab yozuvini lotin grafikasiga almashtirish haqidagi qazorda ham o'z aksini topdi. arab yozuvini lotinlashtirish siyosatiga O'zbekistonda G'ozi Olim YUnusov, Qayum Ramazonov, Abdurahim Yo'ldoshev va boshqalar qarshi turgan edilar. ayniqsa Ashurali Zohiriy katta joibozliklar ko'rsatib, bu islohotni madaniy bilimsizlik deb baholadi.
1940 yil may oyida O'zbekiston SSR Oliy Soveti III sessiyasida T.N.Qorinyozovning ma'ruzasi bo'yicha yozuvning rus grafikasiga o'tkazish haqida ko'rsatma berildi. 1930 yildan boshlab bir qator cherkovlar, masjidlar va diniy maktablar yotib qyildi.
O'zbek tarixshunosligmmg fidoyisi Po'lat Saliev 1937 yili “Xalq dushmani” deb hibsga olinib, 1938 yilda otildi.
Turkistonda XX asrning 40 - yillariga qadar hukm surgan va g'oyat samarali faoliyat ko'rsatgan jadidchilik harakati qorong'u zulmat yuzidagi yorug'


304




nur edi. lekin bu nur butun Turkiston bo'ylab keng quloch yozib rivojlanib keta olmadi. aksincha, 1937 - 1938 yillardagi siyosiy qatag'on jadidlar harakatini barbod etdi. Jadidchilik harakati XIX asr oxiri va XX asr 30 - yillarining ortalarida turkiy musulmon olkalar - Qrim, Kavkaz, Volga bo'yi (Bulg'or va Janubiy Urol havzasi) va Turkistonda shakllangan.
Uning yirik vakillaridan Fayzulla Xo'jaev, Cho'lpon, Usmon Nosir, Fitrat, Abdulla Qodiriy Sovet rejimining istibdodi bo'lgan ana shu dahshatli qatag'onning qurboni bo'ldilar. Biroq, o'zining bilimi, aql-zakovati, iymoni - e'tiqodini, butun hayotini o'zbek xalqining milliy ozodligi, Vatanimizning milliy mustaqilligi va baxtli kelajagi uchun saafarbar etgan tadidlar harakatining g'oyalari zoya ketmadi. ular jonajon Vatanimizning mustaqilligi tufayli hozirgi kunda to'la ravishda ro'yobga chiqmoqda.
Mustaqillik sharofati bilan tarixshunos tadqiqotchilar tomonidan tarix fanining bosib o'tgan yo'lini ham yangitdan tahlil etish zarurati yuzaga keldi. Ana shu yo'ldagi dastlabki izlanishlar ijtimoiy taraqqiyot burilishlarini aks ettirgan hamda ijobiy va salbiy voqealarga boy bo'lgan XX asrning birinchi o'ttiz yilligi chegarasini qamrab olgan. Asar 1994 yilda yaratildi.
Ushbu asarda XX asrning 30 yili ichida O'zbekistonda yuz bergan tarixshunoslik jarayonlari, Milliy davlatchilik masalalari tarixshunosligi, Turkistonda XIX asr boshlarida milliy - ozodlik kurashi tarixshunoslik, O'zbekistonning ijtimoiy - iqtisodiy tarixini o'rganishning ba'zi muammolari, 20- 30 yillarda sharqshunoslik va madaniyatning, etnologiya va arxeologiyaning hamda ingliz, frantsuz va nemis tarixshunosligida O'zbekiston tarixi muammolarini o'rganish masalalari yoritib berilgan.
Hozirgi kunda tarixshunosligimizda chet ellik olimlarning asarlaridan foydalanish muayyan bir qiziqish uyg'onmoqda. Sababi ularda tarixga o'z dunyoqarashi bilan mustaqil yondoshish ustunlik qiladi. Mana shunday asar mualliflaridan biri XX asrning birinchi choragida ingliz Frederik Martman Beyli (1882 - 1976 yy) afsonaviy odamga aylangan edi. Londonda 1946 yilda “Jonaton Keyn” nashriyotga F.Beylining “Toshkentdagi missiya” degan kitobini bosib chiqardi. Bu kitobida u avvalambor milliy - ozodlik uchun kurash fuqarolar urushi alangalarida qolgan Turkistonda Britaniya siyosiy agenti sifatida boshidan yugirgan xatarli sarguzashtlarga to'la hayoti haqida batafsil hikoya qiladi. O'z vaqtida bu kitob haqida ko'p shov - shuv bo'lib o'tgan va Beyli olib borgan ishlar to'g'risida ancha - muncha mish-mishlar va afsonalar to'qilgan. Mashhur sharqshunos - razvezkachining og'ir zamonlarda kechirgan hayotini o'rganish, bilish tariximiz, o'tgan kunlarni chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Xulosa, 30 - yil, O'zbekistonda tarix fani keskin burilishlarni boshdan kechirdi. Sovet tuzumi, bir tomondan, o'zbek milliy tarixchiligini, milliylikni yo'q




qildi, ikkinchi tomondan, mustabid tuzumga sodiq kishilami tarbiyalashga harakat qildi, “sotsialistik” ruhdagi tarixchi va yozuvchilarni tarbiyalash yolidan bordi. Natijada, hukmron va mustabid kommunistik tartibot (rejim) tomonidan buyurilgan mafkuraviy yol - yoriqlar, goyalar va korsatmalar tarixshunoslik jarayonining to'laroqli rivojlanishiga yo'l bermadi.
O zbekiston SSRning tashkil etilishi mamlakatimizdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonning eng muhimlaridan biri O zbekiston nomigagina suveren respublika bo'lib, aslida esa SSSR tarkibidagi unitar (qo'shma) davlat edi. O'zbekiston ittifoq partiya-sovet organlariga to'la qaram bo'lib, uning rahbariyati va direktivalarini, ko'rsatmalarini og'ishmay bajarishga majbur edi.
O'zbekistonda o'tkazilgan arxeologik va etnografik tadqiqotlar o'tkazilgan davr bu SSSRda boshqaruvning ma'muriy-buyruqbozlik tizimi o'zining barcha salbiy ko'rinishlari bilan qaror topishi va mustahkamlanishi sharoitida sodir bo'ldi. Bu haqda yangicha g'oya va mustaqillik mafkurasi bilan yaxshi qurollanib olgan holda M.A.Axunova va B.V.Lunin tarixshunoslik yo'nalishida yozgan «O'zbekistonda tarix fanlarining tarixi» nomli asaridan bilib olsa bo'ladi. Agar kitobxonlarni 1930-1950 yillarning yarmigacha bo'lgan davrda sovet tarixchilari, arxeologlari va etnograflari tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlarning asosiy bosqichlari bilan tanishtiradi.
Bu davrda S.P.Tolstov, T.A.Julnko, I.Djabborov, M.A.Itina, YA.G.Gulomovlar eramizdan avvalgi IV ming yillikdan eramizning XIV-XV asrlarigacha Xorazm tarixini yangicha ko'z bilan ko'rish imkonini berdi.
30-yillar tarix fanida totalitar tuzumni qo'llovchi «b ol’shavoycha» uslubda tarixni yoritish hukmron bo'ldi. Markscha-lenincha mafkura ta'siri ostida bo'lgan gazeta va jurnallar ham shu tuzumga astoydil xizmat qilishga yo'naltirilgan edi. O'zbekiston tarixshunosligida «Eski markazdan» kelgan topshiriqlar asosida tarix fani ishladi. Ilmiy tadqiqotlarni tasdiqlash uchun Moskvadagi Davlat attestatsiya qo'mitasiga mavzular olib borilar edi.
XX asrning 30-yillarida, ya'ni «madaniy inqilob» avj oldirilgan yillarda madaniyatga qarshi kurash shu darajada kuchaydiki, odamlarni qatag'on qilish uchun ularning uyidan arab yozuvidagi kitob yoki daftarlar topilishi kifoya edi. O'sha yildan, 30-yillar va 50-yillar ikkinchi yarmigacha, o'n minglab, yuz minglab jild kitoblar, nodir qo'lyozmalar suvga chuc'tirildi, yoqildi, tuproqqa ko'mildi. Taqdir istehzosini qaranki, o'sha yillari sho'ro tarixchilari madaniy inqilob davri deb atadilar. SHo'rolar siyosati oxir-oqibatda shunga olib keldiki, ajdodlarni ardoqlaydigan o'zbeklarning ham ko'pchiligi yetti ajdodini u yoqda tursin, ikki- uch bo'g'in ota-bobolarini zo'rg'a taniydigan bo'lib qoldilar. Bu monqurtlikning bir ko'rinishi edi. Aynan mana shu davrlardan boshlab, sho'rolar adabiyotda, san'atda, «ilg'or farzandlar», «qoloq ota-onalarga» qarshi qo'yila boshlandi. Sovet


306




hukumati 1934 yil 16 mayda «Maktablarda fuqarolar tarixini o'qitish» to'g'risida qaror qabul qildi. CHunki kommunistik mafkura qoidalariga ko'ra davlatchilik tarixini oqitish bu eski tuzumni yoqlash bilan barobar edi.
Bu ilg'or «o'g'il-qiz» lar ota-onalarining e'zozlash o'rniga ular ustidan kular, juda insoflilari esa ularni qayta tarbiyalashga harakat qildilar. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda 50-yillar boshlarida, yangi yerlarni o'zlashtirishga jo'nayotgan yoshlar deysizmi, ilg'or kolxozga yigit-qizlar deysizmi, partkom kotiblari-yu zveno boshliqlari deysizmi, ko'pincha o'zlarining «ilg'orlik»larim «qoloq» ota-onalarini qayta tarbiyalash orqali namoyon qiladilar. Oqibatda, avlodlar o'z ajdodlarini, demak tarixni ardoqlashlari u yoqda tursin, ularni mutlaqo unuta boshladilar. Mana shu jabhada, 1937 yilda shaxsan Stalinning o'zi tahrir qilgan VKP(b) (Bol’sheviklar Butun ittifoq partiyasi) qisqacha tarixi nashrdan chiqib, hamma tarixchilar undan qomis sifatida foydalandilar. Natijada 1934-1936 yillar o'quv qo'llanmalar tayyorlash qarori asosida tarix uni o'ta siyosatlashtirilib yuborildi.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi xalq xo'jaligini tiklash ham oson kechgani yo'q. Nihoyat alg'ov-dalg'ovlarga to'la fojiali 40 yildan ortiq davrdan so'ng 50- yillar oxirlariga kelib hayotda yengillik va ilgariga nisbatan hayot farovonligi oshdi. Bugungi kundagi tarixshunosligimizda O'zbekistonning ikkinchi jahon urushidagi ishtiroki masalasi ham nihoyatda dolzarb muammolardan biri bo'lib turibdi.
Ushbu davr tarixshunosligida urushlar tarixi tarixshunosligini o'rganishdan ko'zlangan maqsad, tariximizning o'rganilmagan yangi sahifalarini ochmog'imiz zarurligidir. Masalan mana shunday dolzarb, o'rganilishi talab qilinadigan yo'nalishlardan biri bu urushlar oqibatida muhojirlikka ketib qolgan o'zbeklar tarixidir.
Bu davr tarixshunosligini o'rganish nihoyatda muhim. Chunonchi 1917- 1920 yillardagi fuqarolar urushi natijasida 13 million kishi nobud bo'ldi, minglab kishilar jarohatlandi. Dehqon xo'jaliklari, sanoat izdan chiqdi, ocharchilik qashshoqlik va ommaviy yuqumli kasalliklar keng quloch yoydi. Turkistonda respublikalar tashkil etilishi munosabati bilan esa minglab yillar davomida shakllanib kelgan va takomillashgan yagona iqtisodiy tizimga zarba urildi, dehqonchilik otin-ustin qilinib, boy va o'rta hol dehqon xo'jaliklari davlat tomonidan talon-taroj maydoniga aylantirildi. O'n minglab mirishkor dehqonlar oilalar bilan «quloq» qilindilar, to'zitib yuborildi. YUzlab obod qishloqlar xarobaga aylantirildi. SHuningdek, qdimdan rivojlanib kelgan va kundalik hayotning tarkibiy qismi bo'lmish yuqori darajadagi hunarmandchilik ildiziga bolta urildi. 30-yillardagi ocharchilik, qahatchiliklarda esa o'n minglab kishilarning yostig'i quridi, og'ir dardlarga chalindi. Mana shu og'ir tarix sahiflari


307




tarixshunosligimizda R. Shamsutdinov, N. Karimovlaming sa'y-harakatlari tufayli asta-sekinlik bilan yoritilib bormoqda.
Xullas, XX asrning 30-yillari 50-yillarning birinchi yarmi davridagi O zbekiston tarixi tarixshunosligini o rganish hozirgi kunda tarixchilar oldiga nihoyatda dolzarb vazifalarni qoyishini mana shu yuqorida keltirilgan misollardan ham bilishimiz mumkin.
Ko'p tomlik Ozbekiston xalqlari tarixi asarining yaratilishi uchun zaruriyat sezila boshladi. Sababi, shorolar tizimining butun siyosiy tarixini bilish, mana shu oqibatlarni ochib berar edi. Bu davrda ilmiy - tadqiqot ishlarini
muvoffiqlashtirishni SSSR fanlar akademiyasining 1930 yilda tashkil etilgan O'zbekiston filiali (O'z FAN) amalga oshirdi. 1943 yil noyabrda O'z FAN bazasida respublika Fanlar akademiyasi tashkil topdi. 1944 yilda O'zFA tarkibida 818 nafar ilmiy va ilmiy texnik xodimlar bor edi. Oliy ta'lim tizimida ham olimlarning, xususan tarixchilarning yirik otryadi ishlar edi.
Tarixchilar kommunistik mafkura doirasida bo'lsada, o'z oldilariga urush davri qo'ygan vazifalarning mas'uliyatliligi va muhimligini tushungan holda ijodiy kuch-g' ayratini fashizm mafkurasiga qarshi kurashga, gitlerchilarning bosqinchilik siyosatini fosh qilishga, xalqimizning yuksak vatanparvarlik tuyg'ularini tarbiyalashga qaratdilar.
Respublika tarixchilari «O'zbekiston xalqlari tarixi»-ikki jildlik fundamental asarni yaratishga kirishdilar.
Bu asarni yozishda olimlardan YA.G'.G'ulomov, T.N.Qori Niyozov, S.P.Tolstov, M.E.Voronets, E.SH.Rajabov, A.YU.YAkubovskiy, V.I.Zohidov, V.A.Shashkin, K.B.Trever va boshqalar qatnashdilar. Lekin birinchi bor yaratilgan bu fundamental asar kommunistik mafkura asosida yozilgan bo'lib, unda tarixiy voqealiklar soxtalashtirilgan, g'oyaviy jihatdan noxolis ilmiy xulosalar qilingan edi.
SHu bilan bir qatorda sharqshunos olimlar o'zbek xalqining boy madaniy merosini o'rganishga katta e'tibor berdilar. A.Rasulov, V.Zohidjonov, E.Muhamedxo'jaev, A.A.Semyonov, D.T.Voronovskiy va boshqalar qadimgi qo'lyozmalarni o'rganish va ilmiy izohlash ishlari bilan samarali shug'ullandilar.
Haqiqatdan ham 1944 yilda Respublika davlat kutubxonasining SHarq qo'lyozmalari bo'limi bazasida O'z FA Sharqshunoslik instituti ochilib, uning birinchi direktori vazifasini professor A.A.Semynov tayinlangan edi.
Jamiyatshunoslik olimlarning tadqiqotlarida O'zbekiston xalqlarining ijtimoiy-falsafiy (I.M.Mo'minov) va tabiiy-ilmiy tafakkuri tarixi masalalari muhim o'rin egalladi. Bir qator falsafa tarixiga oid asarlar e'lon qilindi, ularda fashizmning irqchilik g'oyalari, jahonga hukmronlik qilish da'volari fosh etildi.


308




Urush davri qiyinchiliklariga qaramasdan, oliy maktab rivojlanib bordi. 1945 yilda Ozbekistondagi oliy oquv yurtlarining soni faqat tiklanib qolmasdan, shu bilan birga urushdan oldingi davrga nisbatan 3 taga ko'paydi. Markazdan ko'chirib keltirilgan institutlar hisobiga, talabalar soni 19.061 madal 21.195 tagi yetdi.
Mustabid tuzum 40-yillar oxiri 50-yillar boshlarida respublikada siyosiy kompaniyalar o'tkazib, 1952 yil 21-22 fevralda bo'lib o'tgan O'zKP (b) MQning X plenumini otkazdi. Tarixchi A.X.Boboxojaev panturkizmni targ'ib qilishda ayblandi.
Plenumda, ayniqsa, Ozbekiston xalqlari tarixini yoritish masalasida jiddiy tanqidiy fikrlar bildirildi. Ushbu plenum «O'zbekiston va Orta Osiyo Rossiyaga qo'shilgan», ko'p tomlik «O'zbekiston xalqlari tarixi» ikkinchi jildida «Temur davlati madaniyati oshirib yuborilgan» va «1898 yilgi Andijon qo'zg'oloni reaktsion harakat» - degan, aslida haqiqatni inkor etuvchi kommunistik mafkura nuqtai nazaridan baholar berildi.
Xullas, 40-yillar oxiri 50-yillar boshlari stalinizm davrida mustabid tuzum oz xalqiga qarshi otkazgan ommaviy qatagonlarning navbatdagi bosqichi bo'ldi. Bu qatagonlarga uchragan ziyolilar orasida taniqli tarixchi olimlar ham bor edi.
Asossiz qatag'on qilinganlarni oqlash «xalqlar otasi» vafotidan keyin boshlandi. Ammo, Stalinning vafotidan keyin ham boshqacha fikrlovchilarga nisbatan ta'qib qilishlar to xtamadi. Bu esa o z navbatida ko'plab ko p tomlik Ozbekiston xalqlari tarixi asarlarning rus va o'zbek tillarida qaytadan yozilishi hollariga olib keldi.
Markaz ideologlari tomonidan o'ylab topilgan xayoliy va noilmiy aqidalar, ya'ni «SSSRda sotsializmning to'la va uzul-kesil g'alaba qilgan»ligi, butun mamlakatda bolganidek, Ozbekistonda ham maorif, oliy ta'lim, ilm-fan va sanat, tarixshunoslik ham ota siyosiylashgan holda rivojlantirishga majbur etildi.
O'zbek xalqining boy o'tmish tarixini, milliy madaniyatini va qadriyatlarini kamsitish, ularni soxtalashtirish aynan shu yillarda avj olgan edi. Qadimiy tariximizni o'rganish, «o'tmishga sajda qilish» deb qoralandi. Ijtimoiy-gumanitar fan olimlariga «rivqjlangan sotsializm» davrini, uning «tarixiy ahamiyati»ni, «afzalliklari»ni q'rganish haqida maxsus «ko'rsatma» berildi. Natijada bu yillarda ijtimoiy-gumanitar fan olimlari tomonidan «rivojlangan sotsializmni» madh etuvchi ko'plab ilmiy, ilmiy-ommabop asarlar yaratildi.
Tarixshunoslikda ham O zbekistonda sho rolar tuzumining o rnatilishi tarixini madh etuvchi, «ilg'or» ishchilar sinfining shakllanishini yorituvchi va hakazo yonalishlardagi tarix asarlarini yaratish vazifalari qoyildi. Agar ikkinchi jahon urushi yillaridan so'ng I tom «O'zbekiston xalqlari tarixi» 1950 yilda


309




nashrdan, II tom faqat 1947 yilda nashrdan chiqarilgan bo'lsa, Sovetlar davrini aks ettiruvchi III tom qolyozma shaklida qolib ketib, kitob qilib chiqarilmadi.
Ko'plab bahs va munozalardan so ng «O'zbekiston xalqlari tarixining» yangi nashri 2 tomlik to'rtkitob jildi shaklida 1955, 1956, 1957 yillar nashr etilib, sovetlar davrini madh etuvchi, kommunistik - formatsion taraqqiyot qonunlariga mos ravishdagi bosqichlar bilan nashr qilindi.
Mana shundan so'ng, Toshkent va Samarqand shaharlarida O'rta Osiyo va Qozog'iston xalqlari tarixining ba'zi muammoli va bahs-munozarali tarixshunosligi masalalari o'rganishga bag'ishlangan ilmiy anjumanlar o'tkazilib turadigan tarixchi-olimlar markazlariga aylandi. Masalan, 1942 yil avgustida Toshkentda SSSR FA tarixchi olimlarining O'rta Osiyo xalqlari etnogeneza tarixi muammolarini o'rganish haqidagi yig'ilishi o'tkazildi. 1954 yil yanvar-fevral oylarida O'rta Osiyo va Qozog'iston xalqlari tarixining 1917 yilgacha bo'lgan tarixi masalalarining muammolariga bag'ishlangan qo'shma yig'ilish bo'ldi.
YA'ni bu yig'ilishlarga barcha O'rta Osiyo va Qozog'istonlik tarixchi olimlar, o'z respublikalaridan kelib qatnashdilar.
Aynan mana shu yillarda Samarqand shahrida, xususan Afrosiyobda katta hajmda arxeologik qazishma ishlari boshlab yuborildi. 1958 yilda Samarqand arxeologik ekspeditsiya tuzilib, V.A.Shashkin, YA.G.Gulomov, L.I.Al’baum, M.Ye.Masson, A.Yu.YAkubovskiy va boshqalar ish olib bordilar. Ayniqsa, O'zbekistonlik arxeolog olimlarning yosh, navqiron avlodi shakllandikim, bugungi kunda ular hozirgi zamon arxeologiya fani ustunlari bo'lib qoldilar O'zbekistonda. 1962 yilda Samarqand shahrida kroman’on tipidagi odam suyagi qoldiqlarining topilishi ham katta ilmiy yangiliklar safiga kiritildi. Xallas, aynan mana shu davrda tarixshunoslik fani o'zining eng rivojlangan bosqichlaridan biriga ko'tarildi. Va o'z navbatida tarix fanining O'zbekistondagi taraqqiyoti butun O'rta Osiyoda juda ham ilg'or pozitsiyani egallab turdi.
XX asrning 20-30 yillar O'zbekiston haqida ingliz, nemis va frantsuz tilida nashr etilgan asarlar tarixshunosligi.
20-30 yillarda O'zbekistonda sharqshunoslikka doir tadqiqotlarning holati va rivojlanishi. O'zbekiston va Rossiyadagi tarixni “boFshavoycha” tadqiq etish usullari. Ozbekiston va shakllanayotgan markazdagi “yangicha” tuzumning kuch siyosati haqida. Milliy-hududiy “parchalanish” yoki chegaralanishning sho'ro hukumati siyosati tarixshunosligi.
Ma'muriy-buyruqbozlik tizimining qaror topishi tarixshunosligi. 20-30 yillarda O'zbekistonda etnografiya masalalarining o'rganilishi. Xalqning moddiy ahvoli va ijtimoiy qiyofasidagi o'zgarishlar haqida eski va yangi adabiyotlar tarixshunosligi. O'zbekistonda arxeologiya tadqiqotlari. O'zbekiston tarixining 20 yillari ingliz tilida nashr etilgan adabiyotlari tarixshunosligi.


310




XX asming dastlabki o'ttiz yilligida Germaniyada O'zbekiston xalqlari tarixini organish. Frantsuz tarixshunosligida Ozbekiston tarixi muammolarining yoritilishi.
Kommunistlarning tarix sahifalarini “yangicha” yoritish boyicha, fabrikalar va zavodlar tarixi, fuqarolar urushi tarixini “bokshavoycha” yozish haqida qarorlari va ularning oqibatlari.
XX asrning dastlabki o'ttiz yilligida Ozbekistonda tarixshunoslik jarayonlari quyidagi soxalarni qamrab oldi:.
Tarixiy obidalarni muxofazasi masalasi buyicha. “Turkomstaris” tashkilotining 1921-1924 yillardagi faoliyati:. Tarixshunoslikda “partiya tarixi” yo'nalishi. Turkiston MIK qoshida tuzilgan Turkistonda revolyutsion harakatni o'rganish komissiyasi “Turk Istpart” tashkil etilishi. SHo'rolar davri yangi jurnal va nashriyotlarning roli. Professor Po'lat Soliev va uning asarlari. Milliy davlatchilik masalasi tarixshunosligi “Kengash”, “Najot”, “Ulug' Turkiston”, “Hurriyat” gazetalarida Munavvar Qori Abdurashidxonov, M.Behbudiy, A.Boytursunov, A.Buqayxonov, Ye.Norbo'tabekov, N.Xo'jaev, F.Xo'jaev, M.Cho'qaev va boshqalarning Turkiston kelajagiga qarashlari yoritilgan asarlari tarixshunosligi. Sulton Galiev, Zaki Validiy, Turor Risqulov va Nazir To'raqulov.
O'zbekistonda XX asr dastlabki o'ttiz yilligida tarixshunoslik. O'zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy tarixini o'rganishning asosiy yo'nalishlari. Turkiston uchun Rossiyada ro y bergan fevral’ burjua inqilobi va oktyabr davlat to ntarishi voqealarining ta'siri tarixshunosligi, Turkiston muxtoriyati. Istiqlolchilar harakati. Mustaqillik uchun kurashlar harakati tarixshunosligi. O'zbekiston madaniyati tarixshunosligining asosiy yo'nalishlari. O'ta “inqilobiy” o'zgarishlar siyosatining tanglikka uchrashi davri xisoblanadi..
XX asrnig birinchi yarmida Sovet davlati ittifoqqa qo'shib olingan barcha millat va madaniy tengsizligini bartaraf qilish yuzasidan bir qancha shularni amalga oshirgan bo'lsa-da, aslida bu xalqlarga ittifoq tarkibida majburan ushlab turish, ularni nazorat qilib turish siyosatini olib bordi. Masalan, quyidagi hujjatda Sovet davlatining o'ziga qaram bo'lgan hududlarda qat'iy amal qilinadagan yo'riqnomasidan, bu xol ochiq yozib qoldirilgan: Boshlang'ich va o'rta maktablari, bundan ham avval, o'rta va oliy o'quv yurtlarida o'ta e'tibor qozongan o'qituvchilar shidan chetlashtirilishi lozim bo'ladi. Ularnig o'rniga biz tomonimizdan belgshilanadigan kishilarni qo'yish kerak. Fanlar orasidagi farq teislab yuborilishi originallar nashri cheklanishi, lotin va o'zbek tillari, umumiy filosofiya, mantiq va genetika fanlarinig o'tilmog'i to'xtatilishi shart. Tarix darslarida o'tgan siyosatdonlar kimlar vatan ravnaqi uchun xizmat qilishgani yoki xizmat qilishga urinishga burmoq lozim bo'ladi. Maxsus maktablarda mutaxassislik juda chegaralab o'tilishi kerak.


311




Korinib turibdiki, urishdan keyin butun dunyoga kommunistik g'oya ustinligini yoyish uchun harakatlar boshlangan. Sovetlar jahon bo'ylab o'z hukmronligini o'rnatmoqchilar. Bu hujjat - yo'riqnomada tarixchi olimlarga ham bevosita aloqadar jumlalar bor edi.. Oliy o'quv yurtlariga shunday kishilarni qabul qilish kerakki, ular halqning omi qatlamidan bo'lishsin va ularni mutaxassislik bo'yicha chuqur bilim olish emas, balki faqat diplom qiziqtirsin. Demak, kommunistik mafkura milliy o'zlikni anglashni ongli ravishda buzishga harakat qilib, hayosizlarga, dalil - isbotsiz xalqning eng ongsiz bo'lib qolishini istab, O'zbekistonninggsh ham yoshlarining ziyoliy kishilarining hurfikrliklarini yo'q qilishga intildi.
Bu harakatlarning boshida kommunistik partiya turar edi. O'z. KP(b) Mq byurosi 1950 yil 1 sentyabrdagi qonunlari O'zbekiston xalqlari tarixining Sovet davriga bog ishlangan kitoblar ham yaratilmaganini tanqid qilib, “Bizda tarix masalalarida yana bir muhim kamchiliklar bor. O'zbekiston tarixi Sovet davri haqida birorta ham asar yozilgan emas” “O'zbekiston xalqlari tarixi”ning Sovet davriga bagishlangan uchunchi jilda va “Ozbekiston KP(b) tarixi ocherklari” juda sekin yozilmoqda. Bizning tarixchilarimiz VKP(b) ning rahbarlik va yo'l ko'rsatuvchilik rolini, O'zbekiston saqialistik negizda o'zgartirishda buyuk rus xalqi, VKP (b) Markaziy Komitet, ulug' yo'lboshchilarimiz Leninva Stalin bergan g'oyat katta yordamini har tomonlama ko'rsatib berishga alohida e'tibor qilishlari kerak, deb olimlarga tariximizni qanday yozish kerakligi haqida masus “ko'rsatma” berildi.
Mana shular natijasida, zulm va zo'ravonlikka qurilgan mustabid, beshafqat tuzum davrida o'zligini, millat qadr - qiymatini teran anglagan, ijtimoiy - siyosiy ongi yuksak, xalqni uyhotishga, halqni boshqarishga qodir bo'lgan, ma'rifat va ma'naviyat yo'lida fidoyilik ko'rsatgan barcha aql-zakovat soxiblarining qancha-qanchalari jismonan yo'q qilindi. Bular orasida ko'plab tarixchi, sharqshunos, ziyoliy va olimlarimiz ham bor edi. Partiyaning XX s'yezdi, shaxsga sig'inish deb Stalinni qoralagan bo'lsada, hech qanaqa demokratiya haqida, erkinlak haqida ochiqchasiga gapirish mumkin emas edi.
O'zbekiston tarixshunosligining XX asr 60-80 yillaridan rivijlanishi Raxima Xadievna Aminova, Melixon Axunovna Axunova, Boris Vladimirovich Lunin asarlarini o'qib bilsak bo'ladi. Tarixchi olimlar e'tiboriga molik bo'lgan bu asar, mantiqiy jixati “Istoriya istoricheskoy nauki v Uzbekistone. Kratkiy ocherk” (T,1970) asarining davomi bo'lib, kirish, oltini bobdan iboratdir. Har bir bob o'z zamonasiga mos ravishda tarix faning rivojlanish bosqichlarini ochib berishga harakat qiladi. Juda ko'p asar va ularning mualliflari haqida ma'lumotlar to'plangan muhim yo'nalishi sanalgan.


312




O'zbekiston kommunistik partiyasi tarixi, Orta Osiyo yoki Turkiston o'lka bolsheviklar tashkiloti tarixshunosligi, shuningdek kolxoz va sovxozlar tarixi, zavod va fabrikalar tarixnovisligi kabi yonalishlar yo'qotdi. O'sha davrda partiyaning rahnomaligini yoritib beruvchi asarlar, ular yuzasidan yozilgan va yoqlangan dissertatsiyalar bugungi kunda hech qanday ilmiy ahamiyatga ega bo'lmay qoldi.
Lekin hozirgi tarixshunosligimizni o'sha davrdaga tarixchi - olimlarning ilmiy tadqiqotlarini tan olmasdan rivojlantira olmaydigan mavzu va yo'nalishlarimiz ham bor. Ana shunday o'z aktualligini saqlab turgan mavzulardan biri bu Samarqand shahri va uning yubileyini nishonlash bo'yicha o'tkazzilgan ilmiy - tadqiqot ishlaridir.
O'zbekiston moddiyy madaniyati tarixini o'rganish, nafaqat Vatan, mamlakat va davlatlar tarixi, balki shu mamlakat va davlatda oddiy xalq vakillari tomonidan bunyod etilgan, ularning hayoti, turmish tarzi va ijtimoiy ehtiyojlariga mos tarzda yaratilgan. Zero, yer yuzadagi yoshi ikki, uch va hatto to'rt ming yillik shaharlar barmoq bilan sanarli. O'zbekiston zaminida esa bunday shaharlar ko'p. Qadimiy shaharlarimizning jahon ma'naviy taraqqiyotidagi o'rni munosib baholanayotgan ayni kunlarda mamlakatimizda Samarqand shahrining 2750 yilligiga ham katta hozirlik ko'rilayotir. Bunday halqoro miqyosidagi e'ibor va e'tirofga arziydigan tarixiy shaharlarimiz esa benixoya ko'p. Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz va Toshkent kabi qadimda Kesh va Nasaf deb atalib kelgan Shahrisabz va Qarshi, Kosonsoy, Quva va boshqa o'nlab shaharlarimiz ham o'zining boy o'tmishi, ulug' tarixi, me'moriy obidalari bilan yurtimizning shaharsozlik va davlatchilik tarixining nihoyatda qadimiyligidan dalolat beradi. Shuni hisobga olib, 2000 yildan boshlab, O'zbekiston Respublikasi FNning tarix, arxeologiya va O'zbekiston Respublika Badiiy Akademiyasining san'atshunoslik instituti va olimlari bilan hamkorlikda “o'zbek davlatchiligi tarixi” deb atalgan, so'nggi 3 ming yillik ulkan tarixiy davrni qamrab oluvchi fendamintal ilmiy tadqiqotni yaratishga kirishildi ayniqsa, taniqli olim T.SHirinov O'zbekistonda ilk davlatlar “voha davlatchiligi”, “shahar davlatlar” mesopotamiya, Misr, Xitoy, Mezoamerikadagi «Noma» davlatchiligi ka'bi bo'lgan degan g'oyani ilgari suradi.
Xaqiqatdan ham tarixiy taxlil shuni ko'rsatadiki, davlatchilik jamiyatda o'z ichki qonuyatlari asosida poydo bo'ladi, rivojlanadi. YA'ni davlat tuzilmasi tashqaridan tayyor xolda ko'chirilmaydi, ma'lum jamiyat bag'rida tug'iladi. O'zbek davlatchilik taraqqityoti ham bundan mustasno emas.
1969-1970 yillarda o'tkazilgan Samarqanb shahrining 2500 yillik shodiyonalarida ma'lum bir ilmiy axboratlar yig'ilgan edi. Ammo bugungi tarix va arxeologiya faning rivojidan kelib chiqib, yangi tadqiqot usullari natijalariga tayanib ayta olamizki Samarqand shahri 2750 yilga munosib kutib olinadi.


313




1946-1985 yillar oralig'ida Markaz ideologlari tamonidan o'ylab topilgan “komunizmga erishish uchun rivojlangan sotsializmni qurish g oyasi ” kabi xayoliy va noilmiy aqidalar girdobida, butun mamlakat - SSSRda bolganidek, Ozbekistonda ham maorif, oliy ta'lim, ilm-fan, sanat ota siyosiylashgan xolda rivojlanishga majbur qilindi. Madaniyat, ayniqsa milliy madaniyat “rivoji” maxsus qolibga solib qo'yildi. Xalqning moddiy ahvoli va ishtimoiy turmushi nixoyatda qoloq darajada rivojlandi. To'g'ri sinfiylik nuqtaiy nazaridan shaharlardagi turmush darajasi qishloqdagi ahvoldan keskin farq qilar edi. Ammo esdan chiqarmasligimiz kerakki, mamlakat aholisining 60% dan ortigi qishloqlarda istixomat qiladi.
Soxta prolitar baynalminallikni kuchaytirish maqsadida maktablarda rus tili va adabiyotni kengroq o'qitishga o'rgu beriladi. Natijadi 60 yillarda O'zbekiston tarixi darslari xajmi keskin qisqaradi. Nixoyatda boy va ko'xna O'zbek xalqi tarixini o'rganishga 52 soat ajratilgan xolda boshlang'ich maktablarda rus tili va adabiyot predmentlari uchun 1600 soat ajratildi. 1970-1980 yillarda xalq ta'limi uchun davlat tomonidan ajratilgan mavlag' 11% dan 8 % gacha kamayib ketdi. Respublikaning barcha viloyatlardagi maktablarning 20-60% ni zarur o'quv qurollari, asbob - anjomlar bilan jixozlanmay qolaverdi, 50% dan ortiq maktablarda issiq ovqat, bufetlari tashkil etilmadi. Kuni uzaytirilgan guruhlar ishi ayniqsa o'lda -jo'lda qoldi. 70 - 80 yillarda 1 - 8 sinf o'quvchilarning atigi 8-9 % ni bunday guruhlarga jalb etilgan edi, xolos. Maktablardagi tarbiya yevropa tarixi misolida olib borildi. Maktab bolalarini paxta va boshqa qishloq xojalik ishlariga jalb qilinishi natijasida, o'quvchilarning o'quv rejasidagi soatlarni o'zlashtira olmasligi odatiy xol bo'lib qoldi.
Bu davrda xalqning moddiy axvolini o'rganish va ijtimoiy ahvolni o'rganish ochiqchasiga xaqqoniy ravishda olib borilmas edi. Agar ochiqchasiga aytadigan bo'lsak, 2 jaxon urishidan keyin xalq xo'jaligini tiklash ham osanlikcha kechgani yo'q. Nixoyat 60-70 yillarda ham oziq ovqat borasida sezilarli darajada katta qiyinchiliklar ro'y bermadi. Ammo oylik maosh bilan ro'zg'orni bemalol tebratish hammaga ham, xech bir qo'rqmasdan aytish mumkinki, ko'pchilikka nasib etmagandi. Uzoq yillar davomida yetishmovchilik va nochorlikda yashab kelgan halq “qorin to'ysa bas” qabilida kun kechirardi. Bundan umumxalq soniga nisbatan kamchilikni tashkil etgan katta maoshli va nufizli tabaqa vakillari mustasno albatta. Brejnev raxbarligining oxirgi yillariga kelib, nisbatan to'qchilik va arzonchilik sharoiti o'zgara borib oziq-avqat turlari kamayib asta-sekin to'qchilik yuzaga kela boshlaganligini, bazi bir narxlarning oshib borishi xolatlari kuzatildi. Xuddiy manashu davrda sovet davlati chetga milyard-milyard dollorga neft sotib uning xisobiga mamlakatni ma'lum darajada oziq-ovqat bilan taminlashga majbur bo'lgan edi. Jaxon bozorida neftning narxi arzonlashishi, mamlakatda uni qazib


314




olishdagi qiyinchiliklar orqasida. chetdan oziq ovqat keltirish tobara ozayib borganligi ham XX asrning 60-80 yillari tarixi guvoxdir.
Bu tez orada iqtisodiyotda katta qiyinchiliklarni yuzaga keltirib, qammatchilikni boshlanishiga olib keldi. Umuman olganda esa bir necha 10 yillar davomida oziq-ovqat masalasini xal etishni sovet davlati uddalay olmadi. Buni qarangki Ozbekiston tonnalab oltin va shu kabi nodir qazilma boyliklar tashib ketildi, ammo undan baxramand bo'lish u yoqda tursin, xatto xisobini ham aytmay haqiqat egasidan berkitildi. Xalqimiz o z yeri qaridan chiqqan gaz, o z daryolaridan ichimlik sifatda foydalana olmadi. Tarixshunosligimizning ham eng dolzar vazifazi ushbu muammolarni xaqqoniy yoritih edi .
Malumki tarix fani ishtimoiy siyosiy iqtisodiy va manaviy xayotining taxlilchisi sifatida jamiyat taraqqiyotining muxim tamonlarini ibrat tarozisida o'lchab bermogi lozim. Lekin, bugungi mintaqaviy qo'shni va qardosh xalqlar o'rtasidagi munosabatlar doyrasida o'zora yordam, bir-biriga ko'makdoshlik ananalari bilan bir qatorda, tarixga munosabat masalarida ayrim maxdud milliy yondashuvlarni olg'a surishga, yaxlid tarixshunosligimizni o'zlariga qulay shaklda tor millatchilik ruxida talqin qilishga urinishlar uchramoqda. Bunday qarashlar xaqiqiy ilmiy nuqtaiy nazardan obektev olimlar tomonidan fosh etilmoqda. Chunki bir tarixiy sharoidda yashab kelgan bir xil iqtisodiy, siyosiy madaniy-manaviy jarayoni boshidan kechirib bir xil tafakkur meyorlariga ega bo'lgan birodar xalqlami bugun “sen emas, men” ruxida qarama qarshi qo'yish xech qanday mantiqga mos kelmaydi. Buni agar olimlar qilsa, ilmiy xaqiqat oldidagina emas, balki vijdon oldida ham javobgar bo'ladilar.
O'zbekiston Respublikasi olimlari yangi, xar tamonlama olis ilmiy yondoshuv asosida ko p jildli “O'zbekiston tarixim” yozishga kirishdilar. Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojigiston va Turkmaniston olimlari tamonidan ham xuddiy shunga o'xshash nashrlarni amalga oshirishga kirilishmoqda.
Lekin xozir markaziy Osiyodagi barcha xalqlarning tarixiy yutiqlarini faqat bir xalqniki qilib ko'rsati xisobiga o'z davlatchiligi tarixini qadimiylashtirishga urinish bemaniylik darajasiga borib yetdi.
Kishini ajablantiradigan narsa shuki, xalqlar tarixini maxsus tadqiqodlar vositasida yoritayotgan olimlar qatoriga davlat arboblari ham qo'shilib qolmoqdalar. Afsuski ularning xaddan tashqari extiroslariga berilishi va o'z xalqi tarixini ko'tarinki ruxta ko'satishga urinishi ba'zida yaqqol ko'rinib turgan tarixni o'zgartirish, xalqlarning o'zoro aloqalariga yetarli darajada ba'xo bermaslik hamda alohida xodisalar va shaxslarni idiallashtirish bilan qo'shib olib borildi. Bu narsa xususan, davlatchilik tarixi va tsivilizasiyalar rivoji masalariga ta'luqli. Bunday tadqiqodlarning davlat raxbarlari qalamiga mansusligi esa jamiyat ongiga eng so'ngi bosqichdagi xaqiqat siqatida ta'sir ko'rsatib, ularga siyosiy tus beradi. Ayni


315




paytda, aytaylik Saparmurod Turkman boshining “Ruxnoma” kitobida 5 ming yil muqaddam bu xududda xorazm orqali volgacha cho'zilgan qadimiy - o g iz - turkman davlati “O'g'izxon turkman saltanati” xukum surganliga davo qilinadi. O z fikirining dalili sifatida muallif mazkur arealda o q va yoyning keng tarqalganligini keltirada. Xolbuki bunday davlat fanga ma'lum emas, bu qadimiy qurol turi esa mis davridan boshlab butun Yevropa va Osiyoda tarqalgan.
Kochmanchi charvodor xalqlarning davlatchiligi va tsivilizatsyasi muammolari nixoyatda murakkab. SHunga qaramay, Asqar Akaevning “Qirg'iz davlatchiligi va “Manas” xalq eposi” kitobida qirg'iz davlatchiligi ko'p asrlar mabaynida ko'chib yurib, nixoyat xozirgi Qirg iziston xududida qaytadan vujudga kelgan bo'lishi mumkin degan fikrni ilgari suradi. Asqar Akaev eramizdan avvalgi II-I asrlarda xitoy sarkardasi Li Linning turli xalqlar qatori, Yenisey qirg'izlari ham yashagan Yenisey xavzasiga xunlar noibi vazifasini bajarish uchun tayinlanishi ilk qirg'iz davlatining shakillanishidan darak beradi, deb hisoblaydi.Li Lin orqali ushbu saltanatni eramizning VII-X asrlarida hukumronlik qilgan xitoy sulolalari bilan qon-qarindoshlik rishtalari vositasida bohlashga xarakat qilinadi.
Aslida esa, tarkibiga Mo'g'iliston va Yenisey qirg'izlari kirgan ko'chmanchi xalqlarning ko'p sonli birlashmalari orqali eramazdan avvalgi birinchi asrlardagi Li Linning noyibligi bilan eramizning IX asrdagi Qirg'iz davlatining o'zoro bog'lash mumkin emas.
Chinakkam olim xar bir fikrni nayob xujjatlar, manbalar asosida mantiqiy isbotlaydi. Tarix ilmi, tarix haqiqati shuni taqoza qiladi. Ammo O'rta Osiyo, xususan turkiy qavmlar tarixini soxtalashtiruvchi, tarix xaqiqatini buzub ko'rsatuvchi kitoblar tez-tez paydo bo'lib turibdi. Qirg'izistonlik olim
R.Raxmonaliev qalamiga mansub “Turkiy saltanatlar” (Moskva, “Progres” nashriyoti, 2002 yil) tadqiqoti anashunday asarlar jumlasiga kiradi. Ochig'ini aytganda, bu kitob bir qancha jixatlari bilan diqqatni tortadi. Rustam Raxmonovning tadqiqoti ezgu tilak yo'lida yozilganiga shubxa yo'q. Lekin uning g'ayri ilmiy, noto'g'ri g'ayri ilmiy fikrlariga munosabatimiz bor. Masalan, kitobning 18 betida shunday xulosa chiqarilgan: “Vse ariytsi, kotorie sanranili vernost’ drevnim bogam, stali turantsami, a storonnika Zaratustri - prantsami. Tak sovershilas’ razdelenie na Iron i Turon”. Agar hamma oriy bo'lsa turklar qaerdan, osmondan tushganmi?
Mualif kitobining 527 betida Amir Temur faoliyati xususida so'z yuritib, sho'ro davrida tarixchilarning soxta qarashlarini takrorlaydi. Eng yomoni muallif kitobida ko'chirmachilikga ham yo'l qo'yadi.
Ko'p to'mlik O'rto Osiyo Respublikalarining eng yangi, xaqqoni tarixini yorutuvchi asarlarni yaratish zarur, qolavesa davr talabidir. Zero bugun O'rta Osiyo axolisini tashkil etgan barcha xalqlar, dunyo tsivilizitsiyasining yirik


316

o'chog'i xisoblangan bu mintaqa boy tarixiy o'tmishning vorislari ekanliklarini esta tutish zarur.

Bu xalqlarning kelajagi, tarixshunos olimlarga ham bog'liqkim, tarixnovislarimiz o'tmishini asliga muvofiq tiklash shunga qanchalik professanal yondoshishimizga ko'p darajada bog'liq.
Mustaqillik yillarida o‘lka xalqlarining ozodlik va mustakillik uchun olib borgan ko‘p asrlik kurashi tarixi, shu jumladan, milliy ozodlik kurashi mafkurasining hozirgi davlat mustaqilligiga zamin hozirlagan omil sifatida shakllanishi tarixi chuqur va har tomonlama yorigib berildi.
Mazkur muammoning o‘ziga xos aspektlaridan biri O‘zbekistonning XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi tarixi bo‘lib, ushbu davrni ijtimoiy-siyosiy oqimlarning, xususan, o‘lkaning ilg‘or milliy ziyolilari harakati -jadidchilikning genezisi va evolyusiyasini ob’ektiv o‘rganmasdan turib tasavvur etib bo‘lmaydi.
Hozirga qadar bu borada mavjud adabiyotlarni biz shartli ravishda uch guruhga bo‘lib o‘rgandik: Rossiya imperiyasi hukumronligi davrida e’lon qilingan ishlar, sovet mustabid tuzumi davrida yaratilgan tadkiqotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar.
Birinchi guruhga oid ishlarga xos asosiy hususiyatlar shundan iboratki, ularning mualliflari mazkur jarayonlar yuz bergan davrda yashagan kishilar bo‘lib, ularni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgan, ularda ishtirok etgai tnrik guvohlardir. Bu ishlar XIX asr oxiri - XX asr boshlarida O‘rta Osiyda yuz bergan tarixiy voqealar bilan izma-iz yaratilgan. Ular qatoriga I. Gas-prinskiy, M. Behbudiy, Munavvar Qori, A. Avloniy, A. Fitrat, shuningdek N.P. Ostroumov, S.M. Duxovskoy va boshqalarning asarlari kiradi .
Uzoq yillar davomida jadidchilik harakati tarixi sovst tarixshunos-ligida bir yekdama, negativ nuqtai nazardan yoritib kelindi. Sovet davrida mavjud bo‘lgan mafkuraviy va ma’muriy iazorat tadqiqotchilarga o‘z ijodiy tafakkurini to‘liq namoyon etish imkonini bermas, yuz bergan voqealar partiyaviylik, sinfiylik nuqtai nazaridan yoritilar edi. Aynan shuning uchui aksariyat mualliflar milliy taraqqiyparvarlarning nashrlari va asarlarini e’tibordan soqit qilgan holda ushbu harakatning "konservativ-liligi", "mayda burjua" xarakteriga ega ekanligini haqida asossiz xulosalar chiqardilar. Shunga qaramasdan ko‘p sonli manbalar ilmiy iste’molga kiritildi, faktik material to‘plapdi va agar ushbu material tanqidiy idrok etiladigan bo‘lsa u haqqoniy tarixni tiklashning muhim omili b o‘lib xizmat qilishi mumkin.
20-yillarda Turkistondagi jadidchilik harakatnning vujudga kelishi jarayonlarini xolis tahlil qilishga qaratilgan sa’y-harakatlar amalga oshirildi. G. Safarov o‘zining "Mustamlaka inqilobi" nomli asarida jadidchilikni musulmonlar


317




o‘rtasida milliy o‘z taqdirini o‘zi belgalash mafkurasining asosiy ustuvorliklarining shakllanishiga xizmat qilgan "progressiv-milliy harakat" sifatida baholaydi1.
O‘rta Osiyo jadidchiligi tarixi F. Xo‘jaev, R. Inog‘omov, P. Galuzo kabi mualliflar tomonidan ham ko‘rib chiqilgan.
Ushbu muammo sovet davrining keyingi yillarida ham yoritildi. Biroq mazkur tadqiqotlar kommunistik mafkura va shafqatsiz senzura hukmronligi davrida yaratildi va shu sababli jadidchilik ularda salbiy tavsiflandi.
L. Klimovichning «Islam v sarskoy Rossii» nomli kitobida islom dinining Rossiya imperiyasi, shu jumladan O‘rta Osiyo xalqlarining ma’naviy hayotidagi o‘rni va roli yoritib beriladi. Islomdagi islohotchilik oqimlarini tavsiflar ekan, muallif sinfiy yondashuv doirasidan chikmagan holda jadidlarni burjuaziya manfaatlarini ifoda etuvchilar sifatida baholagan, biroq, shu bilan bir vaqtda u jadidchilarning jamiyatni islox qilishdagi xizmatlarini ham e’tirof etadi.
Tadqiqotchi Ya.G. Abdullin ma’rifatparvarlik harakatiga butunlay boshqacha baho berdi va jadidchilikni panislamizm bilan bir narsa deb hisoblashga qarshi chiqdi. Uning fikriga ko‘ra, jadidlar faqat islom asosida, musulmonlarning diniy rahnamosi sifatida xalifa hukmronligi ostida birlashishga chaqirmaganlar, balki taraqqiyotga olib boruvchi yo‘l bilimlar va ilg‘or madaniyatni tarkatish, o‘zining milliy hududida islohotlarni amalga oshirish orqali o‘tadi, deb xisoblaganlar va harakatning vazifalari ana shu qarashlarga muvofiq ravishda belgilangan .
XX asrning 80-yillarning oxiri - 90-yillari boshida ushbu muammo tarixshunosligida va umuman tarix fanida sinfiy yondashuvdan muayyan darajada voz kechish ko‘zga tashlandi va jadidchilik mintaqa xalqlarining mustaqillik uchun olib borgan kurashining tarkibiy qismi sifatida qaraldi. Ushbu davrda ma’rifatparvarlik harakatining ob’ektiv tarixini yaratish, uni soxtalashtirishlar va sarkitlardan xalos etishga qaratilgan urinishlar kuzatildi. Biroq, jadidlarning diniy qarashlari haqidagi masala alohida muammo sifatida ajralib ko‘rsatilmoqda.
Jadidchilik harakatining mohiyatini ochib berishda adabiyotshunos olimlar tomonidan e’lon qilingan tadqiqotlar muhim o‘rin tutadi. Ularning mualliflari birinchilardan bo‘lib yuqoridagi muammoni o‘rganishga kirishdilar va o‘zlarining asosiy diqqat-e’tiborlarini jadidlarning ma’rifatparvarlik hamda adabiy faoliyatiga qaratdilar .
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Turkistonda milliy-ozodlik harakatlari, shu jumladan, jadidchilik tarixini o‘rganishga vatanimiz tarixchi olimlari salmoqli hissa qo‘shdilar. Shu nuqtai nazardan D.A. Alimovaning tadqiqotlari, xususan, uning Turkiston jadidchiligining taniqli vakillarining ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga bagishlangan ishlari alohida ahamiyatga molikdir. U mamlakatimiz tarix fanida birinchilardan bo‘lib, islohotchilik harakatining tarixiy mohiyatini ob’ektiv


318




baholashga harakat qildi, uni davrlashtirdi va ilg‘or ziyolilaming intellektual dunyoqarashining o‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflab berdi.
Mazkur muammo tarixshunosligiga qo‘shilgan yana bir muhim hissa D.A. Alimovaning «Istoriya kak istoriya, istoriya kak nauka. Fenomen djadidizma» nomli umumlashtiruvchi asari bo‘lib, unda O‘zbekistonda ilk bora milliy taraqqiyparvarlik harakatining mohiyati va uning Markaziy Osiyo xalqlari tarixida tutgan o‘rni kompleks tarzda tadqiq etilgan, Turkiston va Buxoro
tarakqiyparvarlarining qarashlarining o‘ziga xosligi aks ettirilgan, jadidchilikning ma’rifatparvarlikdan qudratli siyosiy xarakatga evolyusiyasi ochib berilgan. Shuningdek, mazkur asarda ilk bora milliy taraqqiyparvarlik harakati namoyandalarining hayoti va ijodi xaqidagi ma’lumotlar rus tilida chop etilgan.
Jadidchilik rivojlanishining siyosiy bosqichi S.S. A’zamxo‘jaev tadqiqotlari uchun ob’ekt bo‘ldi. Turkistonda birinchi milliy demokratik davlatchilik - Turkiston Muxtoriyatining tashkil topish tarixini tahlil qilar ekan, muallif o‘lka musulmon aholisining jipslashuv jarayonlarini batafsil yoritadi, unda jadidlarning o‘rni va rolini belgilab beradi.
R. M. Abdullaevning ishlarida «Padarkush», «Gayrat», «Tarakkiypar-var», «Barakat», «Shuroi islomiya» kabi milliy tashkilotlarning shakllanishi va faoliyati yangi faktologik manbalar asosida tadqiq etilgan. Muallifning fikriga k o‘ra, sof diniy xarakterdagi masalalarda jadidlar ehtiyotkorlik va vazminlik ko‘rsatishga majbur bo‘lganlar va bunda ular Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni va diniy- ma’naviy kayfiyatni xisobga olganlar.
Mazkur muammo tarixshunosligiga ko‘shilgan yana bir muhim hissa D.H. Ziyoevaning tadqiqotlari bo‘lib, ularda kata va keng miqyosdagi material asosida ma’rifatparvarlarning Turkistondagi 1916 yil qo‘zg‘oloniga bo‘lgan munosabatiga baho beriladi .
S. Xolboev tadqiqotlarida esa Munavvar Qorining ma’rifatparvarlik va siyosiy faoliyati ko‘rib chiqilgan hamda O‘rta Osisda oliy ta’lim tizimining vujudga kelishi va rivojlanishida jadidlarning roli ko‘rsatib berilgan.
Milliy ozodlik harakatining asosiy yo‘nalishlarini muhokama qilish, hamkorlikdagi ishlanmalar loyihalarini ishlab chiqish maqsadida o‘tkazilgan bir qator ilmiy-amaliy tadbirlar jadidchilik tarixiga oid tadqiqotlarning faollashtirishiga xizmat qildi.
O‘zR FA Tarix instituti tomonidan «Jadidchilik: islohotlar, yangilanish, taraqqiyot va mustaqillik uchun kurash» nomli jamoaviy monografiyaning nashr etilishi milliy taraqqiyparvarlik harakati tarixini o‘rganishga qo‘shilgan jiddiy hissa bo‘ldi. Mazkur tadqiqotda O‘rta Osiyoda jadidchilikning ildizlaridan boshlab to uning siyosiy harakat sifatida shakllanishi va rivojlanishiga qadar bo‘lgan evolyusiyasi ilgari ma’lum bo‘lmagan tarixiy materiallar asosida tahlil qilingan .


319

Respublikamiz tarixchi va adabiyotshunos olimlamiig majmuaviy

tadqiqotlarining natijasi o‘laroq ma’rifatnarvarlik harakati yetakchilarining «Tanlangan asarlar»i nashr etildi.
Jadidchilik tarixiga oid bir qator masalalar A.M. Xudoyqulov,T.N. Kozakov, K.A. Vohidova, D.N. Rajabova, M.U. Qayumov, D.M. Kenjaev va R.N. Tursunovlarning ko‘rib chiqilayotgan tarixshunoslik davrida tayyorlangan dissertatsion tadqiqotlarida ko‘tarib chiqildi.
Tarixshunoslik tahlili shuni ko‘rsatadiki, Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida e’lon qilingan ishlar, sovet mustabid tuzumi davrida yaratilgan tadqiqotlardan farqli ravishda, mustaqillik davridagi tarix fani jadidchilik harakatiga konseptual yondoshuv masalalariga to‘liq oydinlik kiritdi va jadidchilikni faqat madaniy-ma’rifiy harakat sifatidagina emas, balki kuchli milliy- demokratik taraqqiyparvarlik harakati sifatida tahifladi. So‘ngi yillarda yaratilgan tadqiqotlarda umuman milliy ozodlik harakatining tarkibiy qismi bo‘lib qolgan ushbu fenomenning tabiati, asosiy harakatga keltiruvchi kuchlari va yetakchilari ko‘rsatib berildi. Xozirgi paytga kelib tarixchi olimlar va adabiyotshunoslar tomo- nidan muammoning ko‘plab aspektlari: progressiv harakatning yuzaga kelishi sabablari, O‘rta Osiyolik islohotchilarning dunyoqarashlari, ularning ma’rifatparvarlik faoliyati, adabiyoti, dramaturgiyasi, musiqasi, musulmon dunyosi bilan integratsiyasi hamda muammoning tarixiy-siyosiy aspektlari, shu bilan bir vaktda jadidlarning dinga, xususan islom diniga va uning qadriyatlariga munosabati, bu borada ular taklif qilgan islohotlar hamda jadidlarning sa’y- harakatlari tufayli odamlar ongida yuz bergan ijobiy siljishlar o‘rganildi.
Tarixshunoslik fani nuqtai nazaridan qaraganda O‘zbekiston tarixini yoritishda tarixiy xaritalarning ahamiyati benihoya kattadir. Sovet davri ilmiy adabiyotlarida yevropalik kartograflarning O‘rta Osiyoga oid kartalari dastlab o‘tgan asrning 60-yillarida V.N. Fedchina tomonidan yaratilgan monografiyada tadqiq etildi. Muallif o‘rta asrlar davriga doir kartalar tahlilini 1320 yilda tuzilgan Petr Viskonti kartasidan boshlagan (odatda venesiyalik Marino Saiudo kartasi deb ham ataladi). Kartaning tuzilishi, unda aks ettirilish manzillar antik mualliflar, asosan Ptolemey ma’lumotlariga ko‘ra berilganligi batafsil aytib o‘tilgan .Shuningdek, asarda Katalon, Fra Mauro kartalarining tuzilishi, geografik manzillarning qay tarzda aks ettirilganligi ham qisqacha keltirilgan.
Ch.V. Galkov, R.U. Rahimbekov, R.L. Yugay, T.M. Mirzaliev va boshqalarning tadqiqotlarida ham Pyotr Viskonti, Kataloi, Fra Mauro kartalari-dagi O‘rta Osiyoga oid ma’lumotlar tahlil qilinib, ular o‘z davri uchun ahamiyatli ekanligi va keyingi kartografik tadqiqotlar uchun poydevor bo‘lib xizmat qilganligi ta’kidlangan .


320




Ch.V. Galkov, R.U. Rahimbekov, R.L. Yugaylaming "O‘zbekiston kartalari" qo‘llanmasida (1975 yil) Katalon kartasi (1375 yil) 3-4 qatorli tavsifdan iborat. Unda Kataloniyada tuzilgan kartada Amudaryo berilganligi, Orol dengizi ko‘rsatilmaganligi, Issiqko‘1 aks ettirilganligi ma’lum qilingan, xolos.
T.M. Mirzaliev Sh.M. Muxitdinov A. Bazarbaevlarning 1990 yilda chop ettirgan "Atlasnoe kartografirovanie v Uzbekskoy SSR" nomli kitobida ham venetsiyalik kartofaf Fra Mauro kartasi (1459 yil) haqida ma’lumot berilib, faduslar to‘ridan foydalanilmaganligi, kartada O‘rta Osiyo hududi ancha to‘g‘ri aks ettirilganligi qayd etilgan.
XVI - XVII asrlarda Garbiy Yevroiada O‘rta Osiyo haqidagi tarixiy- kartografik ma’lumotlarning taraqqiyoti shuni ko‘rsatadiki, bu davrda O‘rta Osiyo hududi aks ettirilgan kartalar mazmuni ancha boyidi. Ulardagi ma’lumotlar ancha keng bo‘lib, tasvirlangan hududlar haqiqatga yaqin edi.
XVI asrda Garbiy Yevropada shakllangan tarixiy kartografiya fani esa O‘rta Osiyoning tarixiy kartalarini yaratishda noto‘gri tasavvurlarga chek qo‘ydi. Bu davrning tarixiy-kartografik ma’lumotlari Yu.V. Gote, L.S. Berg, N. Korjenevskiy, B.P. Ditmar, H. Hasanov, V.K. Yasunskiy, B.P. Polevoy, va boshqalarning tadqiqotlarida o‘rganilib, asosan Antoniy Jenkinson, Abraxam Orteliy, Goidius, Nikolay Vitsen, Daniil Gotlib Messershmidtlarning O‘rta Osiyoga oid tarixiy kartalari va ulardagi ma’lumotlar tahlil etilgan. Ushbu tadqiqotlar XVI-XVIII asrlarda G‘arbiy Yevropada O‘rta Osiyoga oid tarixiy-kartografik manbalar mazmun jihatidan yangi bosqichga ko‘tarilganligi hamda ancha boyiganligini ko‘rsatadi.
XVI asrda ingliz savdogari Antoniy Jenkinsonning "Jenkinsonning 1562 yilgi Rossiya kartasi" deb nomlangan asari 1562 yilda Londonda chop etilgan. Jenkinson O‘rta Osibga 1558 - 1599 yillarda kelgan bo‘lib, uning sayohat yo‘li Mang‘ishloq yarim orolidan boshlangan; so‘ngra Xivaga, u yerdan esa Buxoroga kelgan. Aslida Jenkinson Moskva davlati bilan savdo qiluvchi Angliya kompaniyasining vakili edi. U 1557 yilda Xitoyga boradigan qadimgi savdo yo‘lini qidirib aniqlash maqsadida sharqqa yuboriladi. Chunki Xitoyga boradigan dengiz yo‘lini portugallar egallab olganligidan inglizlar boshqa yo‘l qidirishga kirishgan edilar. Bu haqda geograf olim H. Hasanov o‘zining "O‘rta Osiyoga sayohatlar" nomli risolasida alohida to‘xtalib o‘tgan.
A. Jenkinson kartasidagi izohli yozuvlar e’tiborga loyiq. Samarqand shahri haqida quyidagi ma’lumot keltirilgan: "Samarqand Tatariyaning doimiy poytaxti bo‘lib kelgan; hozirda u xaroba, qadimgi izlar bilan qorishgan bir holda. U yerda Temur dafn etilgan bo‘lib, u o‘z davrida turk imperatori Boyazidni asirga olgan edi" . Ushbu matndagi va umuman so‘nggi o‘rta asrlar davrida yaratilgan kartalarning barchasida O‘rta Osiyo hududi


321




B.P. Ditmar tomonidan 1945 yilda yozilgan "Istoricheskiy ocherk izobrajeniya territorii SSSR v inostrannoy kartografii do XVIII veka" nomli maqolasida XVI asrning eng yaxshi hisoblangan Jenkinson kartasi, bir necha bor nashr etilgan va keng tarqalganligi ta’kidlansa-da, undagi O‘rta Osiyoga oid ma’lumotlar tahlili berilmagan .
V.K. Yasunskiy XIV - XVIII asrlarda tarixiy geografiyaning shakllanishi va rivojlanishigi doir fundamental asarida flamand kartografi Abraxam Orteliy 1570 yilda o‘zining 70 ta kartadan iborat dunyo atlasini chop qildirganligi, unda jamlangan kartalarning asosiy qismi Yevropa mamlakatlari haqida bo‘lsada, ularda Rossiya, xususan O‘rta Osiyo hududlari ham aks ettirilgan karta ham borligini, bu karta esa o‘z | navbatida 1562 yilgi Jenkinson kartasidan foydalangai holda tuzilganligini ma’lum qilgan.
L. Orteliy tuzgan atlasning 27-kartasi ("Buyuk Aleksandr Makedonskiyning yurishlari") deb nomlanib, unda Aleksandr Makedonskiyping yurishlari emas, uniig istilolari bo‘lgan mamlakatlar aks ettirilgan. Unda O‘rta Osiy hududi ham aks ettirilgan bo‘lib, hozirgi Samarqandning eski nomi deb atalgan Marakand, Oks va Yaksart daryolarining Kaspiyga quyilishi berilish. Orol dengizi umuman ko‘rsatilmagan.
V.K. Yasunskiy asari aynan O‘rta Osiyo tarixiy geografiyasi va kartografiyasiga bag‘ishlanmaganligi bois ham unda ushbu hududga doir yuqoridagi kartaga to‘xtab o‘tilgan. Olimning keyingi barcha tadqiqotlarida ham O‘rta Osiyo masalasi ko‘tarilmagan.
O‘tgan asrning 40-yillarida O‘zFA kartografik byurosida saqlangan O‘rta Osiyo hududlari aks ettirilgap eski 12 ta kartani (4 tasi o‘rta asrlarda yaratilgan) topib o‘rgangan N. Korjenevskiy ulardan biri A. Orteliyga tegishli bo‘lib, u 1570 yilda tuzilganligini aniqlagan.. Korjenevskiy ushbu karta Sibir va O‘rta Osiyo srlarini aks ettirgan ilk bosma karta bo‘lib hisoblanishini, uning hajmi, Kaspiy dengizi) dumaloqroq, kengroq shaklda berilganligi, unga Sirdaryo - Qizil) va janubdan Amudaryo quyilganligini yozib, Amudaryoning o‘ng tomonidan unga quyiluvchi va kartada nomlanmagan irmog‘i bo‘yida Samarqand shahri bo‘lib, unda: ("Samarkand buyuk Tsmurning taxti joylashgan shahar") degan yozuvlar borligini yozadi.
N. Korjsnevskiy yuqoridagi maqolasida Gondiusning 1606 yilda tuzgan "Tatariya" kartasi haqida ham to‘xtalib, unda O‘rta Osiyoning Toshkent, Samarqand, Termiz shaharlari berilganligini qayd etgan.
B.P. Polsvoyning 60-70-yillarda chop ettirgan maqolalarda gollandiyalik Nikolay Vitsen kartalari tahlil etilgan. Muallif 1664 - 1665 yillarda N. Vitsenning Moskvaga tashrifidan so‘ng Tatariyaning katta kartasini yaratishga kirishganligini, kartaning asosini 1667 yilda R'ossiyada tuzilgan "Godunov" chizmasidan


322




olganligini ta’kidlaydi. Ammo, ushbu kartalaming barcha mashhur nusxalari bilan solishtirganda ular orasida deyarli o‘xshashlik yo‘qligi ma’lum bo‘ladi.
Mashhur rus gsografi L.S. Berg o‘zining Kaspiy dengizining dastlabki kartalariga bag‘ishlangan maqolasida N. Vitsen kartasiga ham qisqacha to‘xtalib, undagi ma’lumotlar rus klassik kartalaridagi aniq va Jenkinson kartasi bilan bog‘liq ba’zi aralash nomlardan olinganligini ancha oldinroq yozib qoldirganligini ta’kidlash kerak.
Sovet davrida yaratilgan yuqoridagi tarixiy-geografik adabiyotlarni taxlil etish, avvalo mazkur asarlar uzoq yillar davomida informativ xususiyat kasb etib qolaverganligi, kartalardagi ijtimoiy-siyosiy, etnik va harbiy tarixga oid ma’lumotlar tarixiy tadqiqotlar, turli darsliklar yaratishda faol qo‘llanilmagan. Ularda tarixiy kartalarni mazmuni jihatidan klassifikatsiyalangan holda berilmaganligi, Urta Osiyoning o‘rta asrlar tarixiy shart-sharoitlaridan ko‘ra ko‘proq geografik omillarga urg‘u berilganligi uchun ham tarixchilarning e’tiboridai uzoqda qolib kelganligi asosiy sabablardan biridir. Vaholanki, sobiq Ittifokning markaziy hududlari aks ettirilgan tarixiy kartalar kichik gsografik tumanlar doirasida alohida o‘rganilgailigiga qaramay, O‘rga Osiyga tegishli kartalar yuzasidan chuqur izlanishlar olib borilmadi, G‘arbda allaqachon ommalashgan bu ilmiy yo‘nalish uzoq yillar davomida bizda deyarli rivojlanmay keldi. Shu bilan birga tarixiy kartalarda O‘rta Osiyo chududida qayd etilgan toponimik ma’lumotlar ham tahlil etilmaganligipi ko‘rsatib o‘tish o‘rinlidir. Ma’muriy chegaralar, etnonim va etiotoponimlar ham asosiy ob’ekt sifatida o‘rganilmaganligi esa mazkur yo‘nalishdagi tadqiqotlar zamonaviy tarix fanining manbashunoslik va tarixshunosligi nuqtai nazaridan hamon dolzarb mavzularidan biri bo‘lib qolayotganligini bildiradi.
XX asrning 20-yillari madaniyat tarixshunosligida eng mashaqatli va ziddiyatli davr bo'lib, bu xususiyat mazkur masalaga oid tarixiy adabiyotlarda ham oz aksini topgan edi. Zotan, bu yillarda yashab, ijod etgan mualliflar bevosita sodir bulayotgan jarayonlarning tirik guvohiga aylangan, bulib utayotgan voqealarga uzlarining ob’etiv baholarini berib borgan edilar. Albatta, bunday imkoniyatlar, muqobil fikrlarning aytilishi hali totalitar rejimning u kadar kuchga kirmaganligi bilan belgilanadi)va shuning uchun ham biz bugungi kunda sermazmun, faktlarga boy, sovet sistemasining, ayniqsa madaniyat sohasida olib borgan siyosatiga tanqidiy munosabatlar ochiq bildirilgan qiziqarli maqolalarga egamiz.
Turkistonda «maorif», «maktab», «o‘qituvchilar» muammosi XX asrning boshlaridayoq yechilishi lozim bo‘lgan eng dolzarb masalalardan hisoblangan va o'sha davrda jadidchilik harakati deb nom olgan oqim vakillari mamlakat, xalqning taraqqiyoti uchun birinchi navbatda maorif hamda ta’lim-tarbiyani tubdan


323




o'zgartirish, yangi maktab tuzish, ulami boshqarish masalalarini asosiy oringa ko'targan edilar. Shubhasiz, bu muammolar jadidlar matbuotining ham ustuvor mavzusiga aylangan. Biroq, Turkistonda Oktabr tuntarishidan sung hokimiyat tepasiga kelgan bolsheviklar mamlakatning ma’naviy qayotida, ayniqsa maorif sohasida «tubdan yangilanish», ya’ni ilgaridan mavjud bo'lib kelgan barcha turdagi uquv muassasalarini yoq qilish, o‘quv-tarbiya jarayonini siyosiylashtirish, proletar royasini tarrib qilish va uning hokimligini urnatish kabi maqsadlarni kuzlagan edilar. Chunonchi, ulkada tuzilgan Maorif Xalq Komissarligi tarkibida dastlab mahalliy millat vakillarining kiritilmaganligi va musulmon maorifiga e’tibor sustligi o'sha davr matbuoti sahifalarida keskin tanqidga uchradi.
Turkisto ma’orifi tarixi sahifalari ham tarixshunoslikdagi muhim sohalardan hisoblanadi. Yegorovning qalamiga mansub bulgan «Turkiston musulmonlarning maorifi haqida deb nomlangan maqola bu haqda todaqonli tassavurni beradi. Turkiston shart sharoitidan kelib chiqqan holda ushbu maqola muallifi maorif sohasidagi kamchiliklarni ochishga harakat qiladi . Uning yozishicha “Respublika maktablari rus va boshqa mayda millat vakillari uchun ommabop bodsada musulmonlar son jihatidan ustunligiga qaramay (aholining 95% musulmonlar )ular uchun deyarli hech narsa qilinmadi ...va bunga sabab, birinchidan ommaning eski hayyot tariziga o‘rganganligi, ikkinchidan ularning yetarli darajada
uyushmaganligi va buning natijasida ular orasida maorif komiissarining yo‘qligi va uchinchidan,O‘lka Maorif Xalq Kamissariyatining noto‘g‘ri tuzulganligi bo‘lib, u ham xuddi chorizm davridagidek musulmonlar maorifiga e’tibor bermay qo‘l orasidan qarash yo‘ligi o‘tib olganligida edi” O‘lka Maorif Xalq
Kamissariyatining nazoratida faqat respublika xarakteriga ega bo‘lgan maktablar bo‘lib ,o‘lka musulmonlari uchun faqat 100-130 ta unday maktablar ochilgan.Bundan tashqari bu maktablarda yetti yillik o‘rniga faqatgina 1 yoki 2 yillik boshlang‘ich sinflar ochilgan bo‘lib,ularning hammasi ham umumrespublika maktablariga aylantirmagan , mahhaliy musulmon aholisi esa maktab va madrasalarda o‘qishni davom ettirib ularda yilliga 50.000 ga yaqin musulmon ta’lim olar edi. F.Yegorovni ta’kidlashicha, bu maktablarning ishlariga aralashmaslik yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri 50 yillik chorizm davridagidek,umuman tan olmaslik prinsiplariga qo‘llanilgan . O‘lka Maorif Xalq Kamissarligi huzurida ularga o‘rin berilmagan,birlashtiruvchi tashkilotga ega bo‘lmay ular o‘z hollariga tashlab qo‘yilgan.Chunki bu maktablarga din o‘qitilishi munosibati bilan ularni tubdan o‘zgartirishni istamaganlar.Bunday vaziyatdan chiqishning yo‘lini F.Yegorov quydagicha tassavur qiladi: Turkistonning iqtisodiy gullashi va umumiy farovonligini oshirishga bog‘liq barcha madaniy choralarni amalga oshirish uchun musulmonlarni ma’rifatli qilishning qat’iy o‘ylagan rejasini tuzishni ularning diniy maktablarini nazardan chetga qoldirmay musulmonlarning turmush xususiyatlarini


324




e’tiborga olib, asrlar davomida ulaming hayotidan joy olgan islom negizlarini kuch bilan sindirmay,aksincha reja asosida asta sekin diniy maktablarni qaytadan tashkil etish zarur. Agar bu ma’sul madaniy oqartuv ishlari birgina O‘lka Maorif Xalq Kamissarligiga og‘irliq qilsa, u vaqtda bu ishlarni musulmon aholisiga yaqin bo‘lgan Milliy Ishlar Komissariati bilan hamkorlikda amalga oshirish mumkin». Garchi, muallif sovetlarning bu sohadagi siyosatiga tanqidiy nuqtai nazardan yondashgan bolsada, ammo u yangi tizimning vakillaridan biri edi.
Turkiston ulkasidagi xalq maorifini tahlil qilish, ularning yechilish yullari va usullarini izlash, maktablarda dinning uqitilishi zarurati bormi yoki yuqligi kabi masalalar doimo milliy ziyolilarning diqqat markazida bo'lib keldi. Albatta, oz davri uchun bu masalalarning hal etilishi turli xil fikrlar, tortishuv va bahslarga sabab bulgan. Masalan Ismoil Xaqqiy o‘quvchilarga faqat yetti yillik maktablar kifoya emasligini aytadi. «Ular uchun oliy maktab bulgan dorilulmualliminning hajmi cheklangan, maqsadi muallim. Bizning muallimlarga ehtayojimiz bordir. Faqat, ortiqcha o‘quv-yozuvni bilgan kishini qulidan tutib muallim qilmasmiz va qilmaylik ham. Bu millatning ehtiyoji birgina muallimgina emas, doktorlar, muhandislarga, advokatlarga, adib, muqarrir va shoirlarga, xulosa belgili odamlarga ehtiyoji ortivdir». Bunday mutaxassislarni yetkazishda muallif Turkiston ulkasida ixtisoslashgan gimnaziya, litseylar ochish fikrini o'rtaga tashlaydi. Uning bu takliflarini Shokirjon Rahimiy ham qollab-quvvatlaydi va «bu ochiladurgon kurslar hozirga qadar bolganlari kabi o‘n- o‘n besh turli fandan iborat bo‘lmasdan birinchi navbatda riyoziyot, tabiat, ona tili, tarix va jug‘rofiya kabi aniq fanlarga ahamiyat kerak, ham har bir fan ila barobar usuli ta’lim yullar i (metodikasi) ko rsatmalari mutlaq zarurdir» deb yezadi. Rus tilida chop etilgan gazeta sahifalarida o‘z maqolalari bilan ishtirok etgan mualliflar esa asosan o'qitish usulini yangilash, o'quvchilarning estetik tarbiyasini proletarlashtirish, ularni mehnatga jalb etish, fanlarni isloh qilish va albatta «sotsialistik g‘oya» ruhida tarbiyalash kabi masalalarga e’tibor qaratganlar.
Ammo, Turkistonda maorif sohasida amalga oshirilishi kerak bulgan ishlar kutilgan natijalarni bermadi.20-yillarining boshlarida nashr etilgan «Bilim o‘chog‘i», «Nauka i prosve^enie», «Jizn natsionalnostey» va bosha shu kabi jurnal sahifalarida chop etilgan maqolalarda Turkistonda sovet hukumati o'rnatilgandan keyingi 4 yil ichida yangi maktablar qurilishi tarqoq, tartibsiz, hattoki sarosimali ravishda boshlangan, o'qituvchilarning saviyasi pasayib ketgan, katta xatoliklarga yul quyilganligi haqida maTumotlar berilgan edi. Fami Rusal, P. Serbovlar bunday kamchiliklarni «tajriba» deb baholab, uning asosiy sabablarini sabr — toqatning, har tomonlama izlanishning yetishmasligi, rejali va mustahkam boshqaruvning yuqligi da kuradilar. Zero, P. Serbovning qayd qilib o'tganidek, «uzlarning g‘oyalarini tezda ro'yobga chiqarishga dildan intilgan, Turkistonda


325




yangi maktabni tuzishning birinchi tashkilotchilari hayotiy shart- sharoitlami hisobga olmagan, hayot tomonidan ko yilgan beniyahoyat katta talablarni to‘xtovsiz amalga oshirishga harakat kilgan edilar». Natijada, Turkistonda sovet hokimiyati o rnatilgach, hech qayoqa qaram, uylanmagan ravishda maktab qurilishi boshlanib ketadi. Xatto, ba’zida bu o‘zbilarmonlik xususiyatiga ega edi. «Ishchi» taxallusi bilan imzolagan muallif - Tilla Xonja «...uch-tort maktabni olib borishga kuchimiz yetmasligi aniq bo'lgan holda ham, biz oltmish -yetmishlab maktablar ochdik va shunga uxshash har bir narsada odatimizcha «bor-barakalla» qildik. Tabiiy, «qozonda bo‘lsa cho‘michga chiqadi, qozonimizda yo q ekan, cho'michimiz quruq chiqa boshladi», - deb kinoyali yozishi usha davrdagi ahvolning aniq tasavvurini beradi. Shu bilan birga, maktablar qanchalik ko‘p ochilsa, ularning ahamiyati shunchalik pasayib bordi. Tajribali oqituvchilar, o‘quv darsliklari, dasturlarning yetishmasligi, imtihonlarning olib tashlanganligi - bularning barchasi maktabning fatqat tashtqi jihatdan maktab, deb atalishiga olib keldi. Sh. Rahimiy «maktablar har yerda, ko'zga korinarli bino, o‘quvchi bo'lsa bas, ochila berdi», - deb yozgan edi. Inqilobdan keyingi dastlabki uch-to'rt yilda maktab qurilishi moddiy ta’minoti, pul vositalari, uy-joy va madaniy kuchlarning mavjudligini hisobga olmay to‘xtovsiz ravishda o‘sdi. «Ularni hisobga olish juda zaif bulib, deb ko'rsatgan edilar P.Serbov va F. Rusal,- vujudga kelgan maktablar haqidagi aniq tasavvurlarga nafaqat Turkiston Xalq; Maorifya Komissarligi (TXMK), hattoki, joylardagi mahalliy tashkilotlar ham ularning aniq ro'yxatiga ega emas edilar". Bunday vaziyatni muhokama qilish uchun Xalq Komissarlari Kengashi »(XKK) tomonidan 1923 yil 11 noyabrda madaniyat va maorif xodimlarining xalq maorifi masalalariga oid kengaytirilgan majlisi b o‘lib o'tadi. Bu kengashda so‘zga chiqqan Turor Risqulov va boshqa notiqlar maktablar qurilishi tarqoq, biron-bir dastursiz barpo etilayotganligini hozirda esa juda og'ir ahvolda ekanligini ta’kidlab ko‘rsatdilar. Jumladan, notiq Serg‘oziev, Turkistonda maktablar taraqqiyotini uch bosqichga bo'ladi. Birinchi bosqich, 1918-1921 yillarni uz ichga olib, bu davrda o‘lkada 10-22 mingga qadar maktab tashkil «qilingan, ikkkinchi bosqich bu sovet maktablarining parchalanishi davri edi. Sovet hukumati XMK tasarrufidagi muassasalarii ta’minlay olmaganligi tufayli 11 ming o‘quv muassasalaridan faqat 35 tasini davlat ta’minotida qoldirib, qolganlarini mahalliy budjetga topshirishga qaror qiladi. Bu holat maktablarning to'rt-besh oylab moddiy ta’minotsiz qolishi va tez orada yuqolib ketishiga sabab buldi. Bu vaqt mobaynida maktablar 1.139 taga qisqarib, keyinchalik ulardan 539 tasi shartnoma asosida aholi mablag‘i hisobi ta’minotiga o'tkazilgan. Uchinchi bosqich, 1922 yildan boshlanib, dastlabki davrlardagi maktablardan ixlosi qaytgan aholi u yerga farzandlarini yubormay qo'ydilar va maktab, madrasalarning yordamiga tayandilar.


326




Yangi iqtisodiy siyosatning maorif ishlarining barcha jabhalari salbiy ta’sirini bu davr mualliflari bir ovozdan alohida ta’kidlab kursatgan edilar. Maktablarning moddiy jihatdan ta’minlanishining tang ahvolga tushganligi, moliyaviy qiyinchiliklar, 3-4 oylik bilimga ega bulgan o‘qituvchilarning maktablardan uzoqlashuvi kabi illatlar maktablarning keskin ravishda qisqarishiga olib keldi. Siyosiy vaziyat, iqtisodiy qiyinchiliklar, oziq-ovqat muammosi kabi ko'pgina omillar bu rejani amalga oshishiga to'sqinlik qilgan va buning natijasida qisqa to'rt oylik oqituvchilar tayyorlash kurslari bilan chegaralanilgan, xolos. Bu esa uqituvchilarning saviyasi va sifatining pasayishiga olib kaeldi.Bu haqda 20- yillarning boshlarida nashr qilingan maqolalar todaqonli tasavvuriga beradilar.) Ularda yozilishicha, maktab qurilishining o‘sishi yangi o‘qituvchilarga bo‘lgan talabni keltirib chiqargan edi. Qisqa tayyorlov kurslari orqali o‘qituvchilar tayyorlanib, ularning sifatiga e’tibor berilmay, miqdor jihatdan kupaytirish avj oldi. Hattoki, bu kurslarga majburiy ravishda kursantlar o‘qituvchilarini safarbar kilish hollari uchradi” Joylarning talabi bilan vazifaning natijasi, imkoniyatlar hisobga olinmay «inqilobiy shoshma-shosharlik» ruhida amalga oshirildi bu esa ko‘p hollar» salbiy oqibatlarga olib keldi. Bunday kurslarni Tilla Xoija “ o‘qituvchilar zavodi” deb atab, xar ikki oyda bir necha yuz o‘qituvi chiqarib maktablarimizning taqdirini shularning qo‘lida topshirdik.”kuyinish bilan yozadi. Sh. Rahimiy esa bunday ahvolni to‘dachilik davri » deb baholab, xatto maktablarii turk zobitlari qo‘liga topshirilganligi, ular esa «asosiy e’tiborii xarbiycha yurish qo‘shiqlarni o'rgatishga qaratilgan»iklarini ko‘rsatadi”. Milliy matbuot orqali bunday ochiq fikrlarning aytilishi xalqning madaniy hayotidagi o‘zgarishlariga befarq bo‘lmagan mahalliy mualliflarni jamiyat ongiga o‘zlarining o‘tkir qalamlari bilan ta’sir otkazganliklaridan dalolatdir.
O‘qituvchilarning maktablardan uzoqlashuvi va ularning og‘ir ahvolining sabablarini I. Sevastyanov o‘z maqolasida tanqidiy nuqtai nazardan ochishga harakat kidali. U yozadi: «O‘qituvchi mehnati bilan yashash uchun muallimlar kup miqdorda soatlar olib, shaharning turli yerlaridagi o‘quv muassasalarida ishlashga majburlar. Ular kun bo‘yi yugurib, uch smenalab ishlab, kechga tomom charchog' yarim och holda uyga qaytadilar. Hatto, maktab ishlarining fidoyilari sevimli ishlaridan qochib, kotib, rais yordamchisi xo'jalik boshlig‘i va boshqa lavozimlarda ishlayotganliklariga taajjublanmasa ham bo‘ladi. Maktablarda faqat o‘qituvchilik iqtidori va alangasi bor insonlargina ishlamoqdalar».
Shu bilan birga bu mualliflar, bunday holatdan chiqish yo‘llarini topishga harakat qilganlar Masalan, I va P bosqich maktab o‘qituvchilari uchun kurslar ochish, muallimlar tayyorlaydiganga institutlarni ochish, o‘qituvchilarni moddiy va ma’naviy jihatdan qullab-quvvatlash kabilar shular jumlasidandir.
Lekin, bunday salbiy holatlar xalqni yangi hukumatning maorif sohasidagi


327




ishlaridan ixlosini qaytardi. Usha davr mualliflari ta’biri bilan aytganda, xalq orasida sovetlar maktabining obro‘si keskin ravishda pasayib ketdi, «ular maqsadga muvofiq emas, ularda hayot yuq deb. qat’iy aytish mumkin» edi. A. Shukurov qayd qilib aytganidek, 1921 yil kuzigacha eski Toshkentning o'zida yuzdan ortik; sovetlar maktabi faoliyat kursatgan boTsa, yangi iqtisodiy siyosatdan keyin ularning soni 20 dan ham kamayib ketgan edi. Natijada inqilob tufayli yuqolib ketgan eski usul-diniy maktablar uz faoliyatlarini boshlab yubordilar. V. Bilik oz maqolasida Turkiston olkasidagi diniy maktablar faoliyatini yoritar ekan, «...aholi orasida mullalar obro‘ining yuqoriligi diniy maktablar mavqeini yanada kutardi. Qisqa muddatli uqituvchilar kursida ta’lim olgan sovet maktabi muallimlari bu maktablar ta’siriga qarshilik ko‘rsata ol madilar» - deb yozgan edi. Shuningdek, Olchin, Sh.Rahimiylar ham bu maktablarni xalq orasida yaxshi bir iz qoldirmaganligini, xalq turli bahonalar bilan bolalarini ulardan chiqarib olib, savdo ishlariga aralashtirayotganliklarini kuyunchaklik bilan ta’kidlaydilar. Xalq orasida diniy maktablarga bo'lgan ehtiyoj keskin ravishda kuchaya boshladi. Xususan, «Turkrespublikasida umumtaTim masalalariga doir» maqolasining muallifi oTkadagi maktablarda o‘qitish tizimini ko‘rib chiqar ekan, «tez orada sovet maktablari diniy maktablar dengizida bir orolchaga aylanishi mumkin» ligini qayd etib o‘tgan edi. «Turkiston mahalliy maktablarida diniy taTimot masalasi» maqolasi muallifi esa xalqni yana sovet maktablariga jalb etish va ularni mustahkamlash din darslarining o qitilishini yo'lga qo‘yilishi bilan amalga oshiriladi deb hisoblagan. Uning ta’kidlashicha, yangi 1922 o‘quv yilidan diniy ta’lim u yoki bu nohiya aholisining xohish irodasiga qarab kiritilishi va har kuni mulla yoki uqituvchi tomonidan olib borilishi lozim edi. Bu masala 1922 yilda utkazilgan o‘zbek madaniyati va maorif xodimlarining s’ezdida ham kurib chiqilib, «bolalarni yangi maktabga jalb qilish va ommaning dinga bulgai yuksak hurmatdagi ruhiyatini hisobga olib, maktablarga din darslarini kiritish k arak», deb qaror qiligan edi. Muallif Olchin esa eski usul maktablarini qayta ko'rib chiqish taklifi bilan chiqadi. U: «Eski maktablarni maorif idoralari tezda «hisob-kitbo» qilib, o'z nazoratiga olishlari kerak. Bulardan vayron va yaramas binolaridagini yaxshi binolarga ko‘chirib, asbob va muallim bilan tamin qilish kerak. Bu maktablarda taTim-tarbiya ishlarini yaxshi bormog‘iga diqqat qilmoq. hisob jug‘rofiya, tarix kabi fanlarni maktablarga kiritish, hamda uquv-yozuvlarni, din darslarini tartibli bir holda na Qur’on o‘qishlarini ham mumkin bulg‘oncha ma’nosi bilib o'qitish yo'liga kiritish kerakdir». Sh. Manatov esa o‘z maqolasida o‘lkadagi maorif sohasidagi kamchiliklarii kursatib o'tar »kan, vujudga kelgan vaziyatga keskin qarshi bulsa-da, biroq, vaqtincha «yuzaga kelgan sharoitda islomni o‘qitish maktabdan tashqari, maktab darslariga xalaqit bermagan bo‘sh vaqtlardagina ijozat berish mumkin»,-deb hsoblaydi. Muallifning yozishicha,


328




ko‘pchilik joylarda dindorlamipg, «agar shuro maktablarida din darslari o‘qitilishi yulga qo'yilsa. moddiy jihatdan ta’minlashlari haqidagi arizalar topshirganliklari holatlari ham qayd etilgan.
Shu bilan birga eski usul maktab muallimlarini o‘qitishning yangi usullariga o‘tkazish hollari ham uchragan. Masalan, «Turkestanskaya pravda» gazetasida yozilishicha, Xo‘jand shahrida xalqta’limi boshqarmasi tomonidan eski usul maktab muallimlari va ulamolari to‘planib, ularga eskicha o‘qitish usulining noqulayligi, qoloqligi tushuntirilgan. Ulamolar o‘z navbatida «masalaning bunday qo'yilishiga shariat qarshilik ko‘rsatmaydi, aksincha, shariat e’tiqodlarining savodli, yozuv va hisobni bilishlarini muvofiq deb biladi», - deb o‘z » roziliklarini bildirganlar. Bu ikki oylik pedagogik kurslar 42 nafar kishiga mo‘ljallangan bo‘lib, ularga o‘z vaqtida katta ishtiyoq bilan qatnovi kuzatilgan.
Shu bilan birga, ushbu davr nashrlarida vaqf mablag‘larining maorifga ishlariga jalb etillganligi haqida ham so‘z borgan. Jumladan, «Xalq maorifi kengashining 2 - qurultoyiga materiallar», P. I. Serboa va A. D. Nikiforovlarning «O‘zbekistonda xalq ta’limi», D. Yefanovning «Maorif frontida» nomli kitoblarida ko‘rsatilishicha, Xalq Maorif Komissarligi qoshida Vaqf Bosh Boshqarmasi (VBB) tuzilgan va uning zimmasiga o lkadagi barcha vaqf mablag‘larlarini hisobga olish, diniy maktablardan daromad olish va ularni yangi o‘qituvchilar bilan ta’minlash va eski usul maktab oqituvchilarini qayta tayyorlashga qaratish kabi vazifalar yuklatilgan edi. Bu nashrldan bizga yana shu narsa ma’lum bo‘ladiki, 1924 yildan boshlab an’anaviy (eski usul) maktablarni «sovetlashtirish» boshlangan va shu yilning 1 aprelidan boshlab VBB qaroriga ko‘ra bu maktablarda yagona mehnat maktablari dasturi bilan o‘qitish yo'lga qo‘yilgan. Bungacha diniy maktablar o‘quv rejasining 50 foizi diniy axloq qoidalari va qur’onni o‘qitishga ajratilgan edi. Birinchi davrlarda UzXMKning vaqf daromadlari 7-8 foizni tashkil qilib, birinchi navbatda umumta’lim maktablarining ta’minotiga sarf qilingan. Andijonlik tadqiqotchi Baxtiyor Rasulovning aniqlashicha, 1924 yilning o‘zida vaqf sarmoyalaridan olinadigan davlat solig’ining hajmi O‘zbekiston territoriyasi bo‘yicha (Buxoro va Xorazm Respublikalari bilan hisoblaganda) 800.000 so‘mni tashkil etgan. Bundan ham avvalroq 1923 yilda yozilgan Sh. Rahimiyning risolasida «Agar bu kunda vaqf yoki mahalliy sarmoya qo‘limizda bo‘lmagan chorida bu o‘quv yurtlaridan juda ko‘plari hozirgacha yopilg‘on bo'lur edi», degan fikrni uchratamiz. A. Shukurov esa O‘z maqolasida vaqf mablag‘larini bir qismini mahalliy aholi vakillarini ta’lim olish uchun xorijga yuborishga sarf etish haqidagi taklifni ilgari suradi. «Ana shunda xorijga har yili bir necha yuz kishini yuborish mumkin. 5-8 yil ichida ular Vatanga yangi kishilar bulib qaytadilar va haqiqiy yangi maktablar tashkil etadilar», - deb yozadi u. Bosh Vaqf Boshqarmasining a’zosi bulgan Munavvar Qori Abdurashidxonov ham vaqf mablag‘larining asosiy


329




qismi maorif va madaniyat sohasiga sarflanayotganligini o‘z hisobotida aniq ravshan ko‘rsatib o‘tgan edi. Unda yozilishicha, «Bosh vaqf idorasi uzining ta’minoti uchun mahalliy shu^balarning umumiy daromadidan «10 foiz» olib, qolgan «90 foiz»ini mahallalarning o‘zida maorif va madaniyat ishlariga sarflaydir» (Vaqf idorasining 1923 yillardagi butun daromadi 6.529.652 so‘mni tashkil qilgan edi.). Munavvar Qori vaqf idoralari qisqa vaqt ichida xalqning maorifi va madaniyati yo‘lida yaxshigina natijalarga erishganini Toshkent vaqf shu’balari faoliyatida anik kursatib beradi. U bu shu’balar tomonidan ochilgan madaniy-ma’rifiy muassasalar sonini sanab utar ekan, bu tadbirlar nafaqat shaharlarda, balki chekka «uezd» larda ham amalga oshirilishi lozimligini, buning uchun bosh vaqf idoralarini «vaqf yerlari solig‘idan ozod qilish» fikri bilan chiqa- di. Bu tadbir amalga oshirilsa «uyezd xalqiham yaxshigina bir maorif va madaniyat sarmoyasiga molik bulib, bu sarmoya vositasi bilan uzining bosib yotgan jaholatlariga qarshi kurashgan bulur edi»”,- deb ishonadi. Bu maTumotlardan bizga shu narsa ayon buladiki, vakf mablag‘lari ham o‘lka maorifi va madaniyatining rivojlanishiga bevosita o‘z hissasini ko‘shgan va yordam qilgan.
1927 yildan boshlab eski usul-diniy maktablarga qarshi u xoh islohqilingan bo‘lsin yoki bo‘lmasin kurash boshlandi. UzR MIKning III sessiyasida eski usul maktablariga barham berish, ularni tugatish tug‘risida UzR Maorif Xalq komissari M. Ramziy katta ma’ruza qildi. Albatta, usha davrga xos bulganidek, u mazkur maktablarga «burjua jadid maktablari», ziyoli va dindorlarga «sinfiy dushman» kabi yorliqlar yopishtiradi. Bu ma’ruzadan bizga ma’lum bo‘ladiki, eski usul maktablarni yopish uchun turli xil choralar qullanilgan. Jumladan, ularda o‘qish uchun 14 yoshgacha bulgan bolalar sho‘ro maktabining 1-sinfini bulsada, albatta bitirgan bulishi shart qilib quyilgan. Sog‘liqni saqlash organlari bu maktablardan tozalik shart-sharoitlarini talab qilishlari shart edi. Birov bu choralarga qarshi o‘laroq sovet maktablari uchun binolarning yetishmasligi, bolalarning 2-3 smenada o‘qitilayotgani haqida ham so‘z boradi. M. Ramziy ziyoli va dindorlarning islohqilingan eski usul maktablarni koldirish haqidagi fikrlariga keskin qarshi chiqadi. Uning qarashlarini M.Stambler ham qo‘llab-quvvatlaydi. U o‘z maqolasida shuro maktablarini kuchaytirish asosida eski usuldagi maktablarga karshi kurash yullarini ishlab chiqqan edi.Qurbon Birigin esa «eski maktablarni bitirish emas, ularni isloh qilish kerak, eski maktablarni tugatgan bilan biz yetarli darajada yangi maktab bilan ta’min qila olmaymiz. Shuning uchun ular faoliyati davom etsa ham mayli», - deb fikrlovchilarni qattiq tanqid ostiga oladi va «Mafkura maydonida kurashimizning bir muhim bandi eski usul maktablarni tugatishdir», - deb hisoblaydi. Bu davr mualliflari «Dinga qarshi kurash!» shiori bilan maktablarda dinga qarshi tarbiyani kuchaytirish, muallimlarni tekshirib,


330




ularni «tozalash», nashr qilinadigan kitoblarning barchasini mazmun-mohiyati dinga qarshi kurash usulida, mafkuraga mos qilib chop etilishi kabi fikr- mulohazalarini bildirganlar. Bunday yondashuvlarning bulishiga sabab esa diniy maktablarning sovet maktablaridan miqdor jihatdan oshib ketganligida edi. Masalan, 1925 yilda eski usul maktablari 1329 tani, sovet maktablari esa 908 tani tashkil etgan. Bu esa o„z navbatida bolsheviklar hukumatini xavotiriga sabab buldi. O‘sha davrda qarortopib kuchga kirgan g‘oyaviy taziyiqlar endilikda milliy an’anaviy eski usul maktablarni yuq qilib yuborishni o‘z oldiga maqsad qilib quydi va bunga erishdi ham. Endilikda aholi sovet maktablariga majburan jalb etila boshladi.
Yuqoridagi mualliflar sovet maktablarini usishi haqidagi kursatkichlarni keltirsalarda, biroq bu maktablarga maktab yoshidagi bolalarning juda oz qismi jalb etilgan. Masalan, maktab yoshidagi 100 ta boladan faqat 8 tasigina sovet maktablarida o‘qiyotgani, qishloqdagi sovet maktablarida esa bolalarning faqat 5 foizi o‘qiganligi haqida ma’lumotlar bor. Milliy an’anaviy maktablarda esa o‘qituvchilarning anchagina qismini qiz bolalar tashkil etgan. Ye. Fedorovning ta’kidlashicha, «...aholini boshlang‘ich maktab bilan ta’minlash maktab yoshidagilarni juda oz foizini (12%) qamrab olganligi bilan xarakterlanadi». 20- yillarning oxiri - 30-yillarning boshlariga kelib, bu davr uchun xarakterli bo‘lgan sinfiy kurash, millatchilik, kadrlarni tozalash kabi g‘oyalar maorif, maktab sohalarini ham o‘z nazaridan chetda qoldirmadi. Bu davr maqolalarida yozilganidek, «maktablarga divdatni kuchaytirish, ular ustidan nazorat va boshqaruv; proletariat uchun kurash; o‘sayotgan avlodni internatsional ruhda tarbiyalash» masalalari birinchi uringa quyilishi kerak edi. Bundan tashqari, bu davrga kelib barcha sohalarda bulganidek xalq ta’limi, maorif sohasiga oid faqat yutuq, maqtovlarga boy bo‘lgan maqola va risolalar ko‘plab yozila boshlandi. Ularda maktab tarmoqlari o‘sishining yuqori ko‘rsatkichlari, umumiy majburiy ta’limning yulga qo‘yilganligi, ularning yuksak yutuklari haqida so‘z boradi. Kezi kelganda Mustafo Chuqayning «Turkiston sovetlar xokimiyati ostida» kitobida yozilgan fikrni keltirmoqchimiz: «...Madaniyat sohasini «tushuntirish» katta qiyinchilik tug‘diradi. Maktablar miqdori, ularda o‘qiyotgan o‘quvchilar, «oliygohlar», «bilim yurtlari», - bularning barchasi taassurotli, albatta. Biroq, milliy yutuqlar nuqtai nazaridan qaraganda, bolsheviklarning o‘zlari tomonidan bo‘rttirib ko‘rsatilgan dasturga muvofiq natija bolshevikcha «o‘z - o‘zini tanqid»dan past turadi».
Demak, XX asrning ikkinchi o‘n yilligi adabiyotlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, madaniyat sohasining eng muhim bandi hisoblangan maorif va uning turli sohalariga oid muammolarning yechilishi, masalaning kuyilishi turli xil uzgarishlarni boshidan kechirdi. Dastlabki vaqtli va davriy matbuot sahifalarida


331




chop etilgan maqolalar uchun xato va kamchiliklami aniqko‘ra bilish, bu tugrisida dadil, qo‘rqmasdan yoza olish, qiziqarli va muhim takliflarni quyish kabi xususiyatlar xos edi. O‘rganilayotgan davr adabiyotlarida mualliflar maorif, maktab va o‘qituvchilarxususida turli-tuman muqobil yo‘llarni va usullarni izlab, bu muammolarning yechilishida milliy shart-sharoitlarni hisobga olgan holda turli xil tanqidiy, qarama-qarshi fikr va mulohazalar, qiziqarli, hattoki bugungi kunimizda ham o‘z ahamiyatini yuqotmagan takliflarni o‘rtaga tashlaganlar. Biroq, 20-yillarning oxiri 30-yillarning boshlariga kelib, siyosiy vaziyatning o‘zgarishi bilan adabiyotlarning ham sifati uzgara boshladi.
Respublikamiz mustaqillikni qo‘lga kiritishi tufayli erishilayotgan yutuqlarni chuqur idrok etish va qadrlash zarurati sho‘rolar davrida qishloq xo‘jaligida amalga oshirilgan iqtisodiy va mafkuraviy siyosati tufayli sodir bo‘lgan. Davr taqozosi bilan o‘zining to‘g‘ri ifodasini topmagan, bo‘yab-bezab talqin qilingan tarix sahifalariga ob’ektiv qarashni, salbiy holatlarning oqibatlarini yana bir bor qaytadan ko‘rib chiqishni, ilmiy jihatdan har tomonlama chuqur tahlil etishni dolzarb masala qilib qo‘ydi.
O‘zbekiston uchun tarixiy taraqqiyotning oldingi marralariga chiqishda qishloq xo‘jaligi muhim rol o‘ynashi shak shubhasiz. «Bugun jamiyatimiz shuni anglab oldiki,— deb ta’kidladi O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I. A. Karimov,— hayotimizni yaxshilash, aholi turmush darajasini ko‘tarish, iqtisodiyotimiznnng samaradorligini oshirish, xalqimizni boqish, istiqbolimizni rejalash — xullas, qanday
muammo, qanday masalani ko‘rmaylik, ularning aksariyati birinchi navbatda qishloq xo‘jaligiga borib taqaladi».
Qishloq xo‘jaligining ulkan ahamiyati agrar soha tarixini keng miqyosda tadqiq etish ehtiyojini oshirdi, chunki «...bugungi kunda qishloq xo‘jaligining iqtisodiyotimizdagi, hayotimizdagi o‘rni shuni taqozo etmoqda». Qishloq xo‘jaligini tubdan qayta qurish bilan bog‘liq masalalarning o‘ziga xos mezonlarini anglab yetish, tarixiy tajriba saboqlarini o‘rganish, o‘zbek qishlog‘i rivojlanishi jarayonlarini, ulardagi ziddiyatlarning namoyon b o‘lishini tushunib yetish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa sho‘rolar davlati dehqon xo‘jaliklarnni yoppasiga kollektivlashtirish borasida olib borgan siyosati va uning oqibatida yuz bergan mudhish holatlardan ko‘z yumib bo‘lmaydi.
Ma’lumki mustabid tuzum mafkurasi ta’siri ostida tarix fani amalda soxtalikga to‘lib toshgan edi. Unda o‘tmishga oid ko‘plab haqqoniy sahifalar chiqarib tashlangan, oshkor qilish mumkin bo‘lmagan, taqiqlangan mavzular ancha-muncha edi. Xususan, 1932—1933 yillardagi ommaviy ocharchilik o‘ta mahfiy hodisalar sirasiga kiritildi. Hatto bu haqda eslash ham uzoq yillar mobaynida taqiqlab qo‘yildi. Holbuki, o‘sha yillarda Stalin tomonidan ilgari


332




surilgan «barcha kolxozchilami «o‘ziga to‘q» dehqonlarga aylantirish» shiori hamma yoqda keng kodamda targ‘i-bu tashviq qilindi. Dehqonlarga qarshi, «bolshevik»larga xos bo‘lgan «yuqori idoralar» tomonidan amalga eshirilgan jinoiy «agrar inqilob» mo‘l-ko‘l «qayg‘u hosilini» yig‘ib olgan bepoyon mamlakatning millionlab boquvchilarini halokatga olib kelgan bo‘lsada mafkuraviy andishalar siquvi ostida jamiyatshunoslar bu fakt xususida gapirish o‘rniga, yakdillik bilan go‘yoki og‘izlariga talqon solib olgan edilar.
Kolxoz tuzumining kuch ishlatish, zo‘rlik yo‘li bilan amalga oshirilishi bu mash’um ocharchilikni keltirib chiqargan sabablardan biri edi. Dehqonlar manglayiga qurol tirab kolxozlarga a’zo qilindilar hisob. Dehqonlarni shu tariqa kolxozlarga ommaviy ravishda majburan kiritish boshlandi. Mol-mulkni umumlashtirishga barcha asosiy mehnat qurollari, chorva mollari, parrandalar kirdi. Bu esa o‘z vaqtida chorva mollari jon boshining keskin kamayishiga (so‘yib yuborilishi) va mehnat qurollarinipg berkitilishiga sabab bo‘ldi.
Ikkinchi tomondan, shoshilinch tuzilgan kolxozlar moddiy jihatdan o‘z xo‘jalik funksiyalarini bajarishga tayyor emasligini ko‘rsatdi. Qolxozlar tuzilayotganda ular uchun eng muhim bo‘lgan omborlar qurishda, millionlab umumlashtirilgan chorva mollarining ozuqa bazasini yaratishda moddiy yordam ko‘rsatilmadi. Tabiyki, bu mollarning ozuqasiz qolishi va natijada ularning qirilishiga olib keldi.
Faqatgina 1930 yilning o‘zida O‘zbekistonda qora mollarning 60 mingdan ortiq jon boshiga qisqarishiga olib keldi. 1928—1932 yillar mobaynida esa hammasi bo‘lib qo‘ylar soni 6001,2 mingdan 2199,6 mingga, otlar bo‘lsa 550,2 mingdan 390,7 ming boshga kamaydi.
Markazdan turib boshqarilgan va moddiy chegaralarga ega bo‘lmagan kolxoz qurilishining bunday tajribasi butun sho‘ro davlati qishloq xo‘jaligi izdan chiqardi, «sotsialistik agrar ishlab chiqarish»da turg‘un regressiv jarayonlarning qaror topishiga olib keldi. Natijada, 30-yillarning boshida qishloq xo‘jalik yalpi mahsulotning keskin kamayishi kuzatildi. Misol uchun, agar 1928 yilda Ittifoq bo‘yicha go‘sht yetishtirish hammasi bo‘lib 4,9 mln. tonnani tashkil etgan bo‘lsa, 1932 yilga kelib bu ko‘rsatkich bor yo‘g‘i 2,8 mln.ga yetdi. Shunga muvofiq ravishda sut 31,0 mln. topnadap 20,6 mln. tonnaga, tuxum 10,8 mlrd. donadan 4,4 mlrd. donagacha kamaydi. Xuddi shunday ahvol Uzbekistonda ham kuzatildi.
Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetkazib berish ishi dehqonlar moddiy ahvoliga halokatli ta’sir o‘tkazdi. Lekin mahalliy rahbarlar sho‘ro hukumati tomonidan o‘zboshimchalik bilan o‘rnatilgan noreal topshiriqlarni qanday qilib bo‘lmasin bajarishga harakat qilib, kolxozlar va yakka xo‘jaliklardan mahsulotlarini «zo‘rlik bilan» tortib olardilar. Jumladan, bug‘doy masalasida shunday edi.


333




Ayniqsa, 1930-1932 yillarda ko‘plab kolxozlarda yetishtirilgan donning hammasi, hatto uruglik bug‘doy ham qoldirilmay olib qo‘yilgan. Go‘sht tayyorlash borasida ham xuddi shunday yo‘l tutildi. Bunda ham «reja topshiriqlari» mavjud imkoniyatlardan kelib chiqib belgilanmadi, balki shafqatsizlik bilan tortib olindi. Masalan, hujjatlarda qayd qilinishicha, Qashqadaryo viloyatining k o‘pgina tuman- larida 1932 yilda aholi bir tayyorlov mavsumi mobaynida qo‘ylar soni (umumlashtirilgan qismini hisobga olgan holda)ning qarib yarmini davlatga topshirishi kerak edi, bundan norozi bo‘lgan qishloq yalpi ixtiyoriy ravishda qo‘y- qo‘zilarni davlatga topshirishga qarshilik ko‘rsata boshladilar. Natijada qishloq sho‘rosi xodimlari tegishli chora-tadbirlar o‘ylab topdilar, ular zo‘rlik yo‘liga o‘tishdi, ya’ni chorva mollarni «sotib olish» niqobi ostida tortib ola boshladilar. Bu quyidagicha amalga oshirildi: kolxozchining uyiga 7—8 nafar faollar tashrif buyurishar, xonadon sohibi va sohibasining qo‘lini bog‘lashar, shu paytda qolgan «xaridorlar qulflarni buzib, «sotib olishgan» uy hayvonlarini tezlik bilan olib chiqib ketishar edi.
Sobiq sho‘ro davlatining barcha hududlarida amalga oshirilgan bunday xatti- harakatlar, oxir-oqibat, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishnni halokat yoqasiga olib keldi. Bu hol aholinnig oziq-ovqat ta’minotiga o‘z ta’sirnni o‘tkazmasdan qolmadi. U kundan-kunga yomonlasha boshladi. Uni minimal darajada ushlab turish uchun kartochka tizimi joriy qilindi. Shu bilan bir vaqtda, qishloq mehnatkashlariga nisbatan ma’muriy tazyiq kuchaytirildi. Ularning oxirgi nasibalari ham tortib olina boshlandi. Uzbekistonda esa qat’iy paxta yakka hokimchiligining o‘rnatilishi bilan ahvol yanada og‘irlashdi. 1933 yildayoq paxta respublikada yetishtirilgan yalpi qishloq xo‘jalik mahsulotlarining 81,5 foizini tashkil etdi. Davlat rejasi darajasiga ko‘tarilgan oziq-ovqat razverstkasi (taqsimoti) qishloqlarning muqarrar ravishda qashshoqlashuviga olib keldi. Zero, kolxozchilar tinka-madorni quritadiganog‘ir mehnat qilishlariga qaramay, amalda hech qanday haq olmas edilar. Ularga faqat afsonaviy mehnat kunlari yozilar edi. Bunday sharoitda qishloq mehnatkashlari faqatginao‘z tomorqasiga suyanishi mumkin edi. Lekinko‘pdan-ko‘p to‘sqinlik qiluvchi omillar, ya’ni masalan, tomorqadagi har bir daraxt, qoramol, parranda uchun aqlga sig‘maydigan soliqlarning‘ to‘lanishi, yaylov maydonlarining qat’iy chegaralab qo‘yilishi dehqonlarning jtimoiy-iqtisodiy ahvolnni yanada og‘irlashtirdi. Bundan tashqarn 1935 yillargacha shaxsiy tomorqa dehqonlar yakkaxo‘jalik manfaatlarini ko‘zda tutuvchn moddiy asos deb qaralib, ularga tomorqa aj-ratish qo‘llab-quvvatlanmas edi. Bularning hammasi, tabiiyki, dehqonlar turmush darajasini pasayib ketishiga olib kelgan omillardan biri bo‘ldi. Usha davrda yuqori tashkilotlarga yozilgan dehqonlarning son-sanoqsiz tahdidto‘la xatlari ular turmushining og‘irlashib ketganidan dalolat beradi. Masalan, ulardan


334




biri «Qizil dehqon» kolxozi dehqonlari «Dehqonlar faqat suv bilan nonda o‘tirganligi, u ham bo‘lsa (non) yetishmayotganligidan» nolib yozishardi.
Qishloqlarni qamrab olgan ocharchilik dehqonlarni bo‘g‘ish siyosatining kulminatsion nuqtasi bo‘ldi. Ocharchilik ayniqsa, don yetishtiriladigan tumanlar — Ukraina, Shimoliy Kavkaz, Quyi va Urta Volga, janubiy Ural va Qozog‘istonda ommaviy tus oldi, ba’zi joylarda esa butun-butun qishloqlarning ochlikdan qirilib ketishi kabi hodisalar yuz berdi.
Bugungi kunda qurbonlar sonini aniq aytib berish qiyin. Robert Devis, Robert Qonkvest, Stiven Uitkroft kabi xorijiy tarixchilar, Barbara Anderson va Brayon Silver singari demograflar ishlaridagi statistik ma’lumotlarning guvohlik berishicha, ochlik vaqtida qurbon bo‘lgenlar soni 3—4 million kishini tashkil etadi.8. Faqatgina Qozog‘istonda 1932—33 yillarda ochlik va u bilan bog‘liq bo‘lgan kasalliklardan halok bo‘lganlar soni 1,7 mln. kishini tashkil qildi. Ayni vaqtda, O‘zbekistonda ocharchilik qurbonlari yuqorida sanab o‘tilgan tumanlarga nisbatan ancha kam bo‘ldi, lekin u ham taxminiy hisoblarga ko‘ra 350—400 ming kishining yostig‘ini quritdi.
1930 yillarda Uzbekistonda sun’iy ravishda keltirib chiqarilgan ommaviy ocharchilikning xarakteri va hukmron doiraning unga bo‘lgan munosabatini Toshkentda xizmat qilgan Moskvalik Lev Vasilevning xorij matbuotida e’lon qilingan xotiralarida keltirilgan ma’lumotlar asosida ko‘rib chiqish mumkin: «Mening xizmatdagi martabam ko‘tarildi va Moliya Xalq Qo‘mitasining bo‘lim boshlig‘i sifatida Toshkentga keldim... Ko‘chalarda och onalar bolalari bilan sanqishadi va iltijoli nigoh bilan sadaqa uchun qo‘l cho‘zishadi. Son-sanoqsiz jasadlarni xuddi o‘tin kabi yuk mashinalariga ortishadi va umumiy xandaqlarda ko‘mish uchun qaysidir tepalarga olib ketishadi. Ochlikdan o‘lib ulgurmagan itlar bu handaqlarni ochib, qo‘lga kiritilgan o‘lja ustida talashadilar. Bunday dahshatli yuk mashinalari o‘lim aravalarini (katafalki) men ko‘p marta ko‘rdim».
Shuni ta’kidlash joizki, agarda mustabid sho‘rolar hukumati o‘z vaqtida och qolayotgan tumanlarga moddiy yordam ko‘rsatganda, 30-yillardagi uqubatli ocharchilik oqibatlari bu qadar ayanchli bo‘lmagan bo‘lar edi. Bu hol 1920—1922 yillar sharoitida bo‘lgani kabi, hech bo‘lmasa cheklangan miqyosda amalga oshirilganida edi, ahvol butunlay o‘zgacha tus olgan bo‘lar edi. Afsuski, Stalin boshliq ma’muriyat ommaviy ochlikni ko‘rib ko‘rmaganga oldi. Bugina emas u xorijiy mamlakatlar tomonidan taklif qilingan oziq-ovqat yordamini rad etdi. Aksincha rasmiy mafkura tomonidan hamma yerda «hayot yaxshilandi, hayot quvonchli bo‘lib qoldi» degan fikr qayta-qayta ta’kidlanadigan bo‘ldi. Qishloqlarda esa yordam o‘rniga qanday vositalar bilan bo‘lmasin tirik qolishga uringan qishloq aholisiga nisbatan jazo choralari kuchaytirildi. Och, son-sanoqsiz taqiqlardan toliqqan, hamma tomondan ma’muriy tuzoqlar qurshab olgan xalq


335




kolxoz dalalaridan don, kartoshka, o‘t va boshqalami o‘g‘irlashga majbur edi. Misol uchun, 1932 yilning yozida hali hosil pishib yetilmagan, ko‘pchilik donchilik tumanlarnda «sartarosh»lar paydo bo‘ldi. Ular och bolalar, ayollardan iborat bo‘lib, oilada pishadigan bo‘tqa uchun qaychi bilan boshoqlarni qirqib olishardi (kolxoz dalalarda bu narsa odatda tunda va yashirin amalga oshirilardi). O‘rim mavsumi boshlanib, donni to‘laligicha tayyorlov idoralariga tashib ketish boshlanganda, donni cho‘ntaklar va qo‘yniga solib kelishardi. Va nihoyat nochor qishloq aholisining bunday xatti-harakatiga javoban 1932 yilnipg 7 avgustida Stalinnnng o‘z qo‘li bilan imzolangan sotsialistik mulkni q o‘riqlash to‘g‘risidagi qarori qabul qilindi. U kolxoz va koopirativ mulkni o‘g‘irlaganlik uchun jinoiy jazo chorasi sifatida oliy ijtimoiy himoya vositasi — bor mol-mulkni musodara qilgan holda otib tashlash hamda «jinoyatni yengillashtirish» mumkin bo‘lgan taqdirda uni bor mol-mulkini musodara qilgan holda kamida 10 yil ozodlikdan mahrum etish bilan almashtirishni joriy etdi. Bunday hollarda avf etish taqiqlangan edi. Aslida qonunchillikka yo‘l ochgan bu qonunning mohiyatini zamon-doshlar yaxshn tushunar edilar. Mazkur qonun dehqonlarnn yanada qash-shoq ahvolga solib qo‘ydi. Ochlikdan azob-to‘zib ketgan qishloq aholisining arzimagan darajada bo‘lsada qo‘llab-quvvatlab turgan eng so‘nggi umidini ham uzib tashladi. Oqibatda ochlar soni fojialn darajaga yetdi, ko‘pdan-ko‘p odamxo‘rlik va jasadxo‘rlik hodisalari kuzatildi.
Boshqa tomondan esa xalq tilida «besh boshoqln qonun» deb atalgan 1932 yil 7 avgustdagi qonun ko‘p sonli qishloq aholnsining mash’um «Gulag arxipelagi» kabi yerlarga surgun qilinishiga sabab bo‘ldi. Birgina 1933 yilniig boshidayoq tugab ulgurmagan besh oy mobaynida O‘zbekistonda minglab dehqonlar ma’muriy javobgarlikka tortildi.
O‘zbek qishlog‘ning tabiiy ravishda rivojlanishini to‘xtatib qo‘ygan, dehqonlarinng boqim bo‘lib qolishiga, ularda jamoat ishlab chiqarishida faol ishtirok etishdan manfaatdorlikning bo‘g‘ib qo‘yilishiga, bozor munosabatlarining yemirilishiga olib kelgan kollektivlashtirilgan agrar ishlab chiqarishnnng joriy qilinshni shu tariqa qishloq xo‘jaligining butunlay izdan chiqishiga, uning halokatli qashshoqlashuviga olib keldi.
Respublikamiznnng mustaqillikni qo‘lga kiritishi amalga oshi-rilayotgan iqtisodiy islohotlar, bozor munosabatlariinpg to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligi, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining tiklanishi, samaradorligining oshayotganligi bugungn kunda qishloq xo‘jaligi sohasida o‘tkazilayotgan siyosatning nechog‘lik to‘g‘ri yurgizilayotganidan dalolat beradi va o‘tmishda yo‘l qo‘yilgan salbiy oqibatlarni yuzaga keltirgan xato va kamchiliklardan saboq olgan holda to‘g‘ri xulosa chiqarish uchun imkoniyat yaratadi.


336




O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligiga erishganligi tariximizning eng murakkab va ziddiyatli bosqichlaridan biri bulgan mustabid sovet rejimining boshlanishi paytlarini Turkiston mintaqasida uzoq yillar davomida Rossiya va sobiq Ittifoqining mustamlakachilik siyosatiga qarshi ko‘tarilgan istiqlolchilik harakati tarixini har tomonlama sinchiklab o‘rganishga imkoniyat yaratib berdi. O‘lkan miqyosdagi arxiv hujjatlari, o‘sha davrda nashr qilingan milliy matbuot materiallari va ushbu mavzuga ta’luqli o‘zimizda va xorijda nashr qilingan ko‘p miqdordagi adabiyotlarni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, Turkiston mintaqasidagi istiqlolchilik harakati tariximizdan qonuniy ravishda o‘z munosib o‘rin olishga haqli bo‘lgan milliy mustaqillik kurashi hisoblanadi.
Turkiston mintaqasidagi istiqlolchilik harakati bo‘sh bir zaminda paydo bo‘lmasdan, uning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, g‘oyaviy, ruhiy, diniy, ma’naviy, milliy va maishiy ildizlari hamda asoslari mavjudki, o‘lka xalqlarining 50 yil davomida chorizm zulmi ostida og‘ir turmush kechirganligi va bol’shevikcha rejim o‘zining dastlabki kunlaridan boshlab bu tartibni yanada mustahkamlaganini alohida qayd etish lozim. Jadidlarning sa’yi harakatlari bilan tashkil topgan Turkiston Muxtoriyati hukumatining bosqinchi askarlar yordamida 1918 yil fevral oyida tor-mor qilinishi, Qo‘qon shahrida begunoh o‘n minglab kishilarning vahshiyona o‘ldirilishi istiqlolchilik harakatining boshlanishiga faqat bir turtki vazifasini o‘taganligini alohida ta’kidlash kerak. Holbuki, bugungi kunda ham ko‘pchilik Qo‘qon fojealari istiqlolchilik harakati boshlanishiga asosiy sabab bo‘ldi deb, noto‘g‘ri talqin qilmoqda.
Istiqlolchilik harakati «bir hovuch bandit va bezorilar»nmg qurolli xuruj bo‘lmay, balki uzining sarchashmalariga ega bo‘lgan, yetarli darajada jadid munavvarlari va islom dini ulamolaridan iborat g‘oyaviy rahnamolari va mafkurachilari, qo‘rboshi va sardorlardan iborat harbiy yo‘lboshchilari bo‘lgan hamda muntazam qo‘shinga ega muazzam bir harakatdirki, uning qiyosi hatto jahon tarixida ham uchramaydi.
Turkiston mintaqasidagi istiqlolchnlik harakati o‘z jug‘rofiy doirasiga ko‘ra uch hududga bo‘linadi: Turkiston avtonomiyasi, Buxoro va Xorazm Xalq Respublikasi hududi. Istiqlolchilik harakati dastlab Turkiston avtonomiyasi hududidagi Farg‘ona vodiysida, shuningdek, Samarqand viloyatida boshlanib, keyinchalik o‘zining eng baland cho‘qqisiga ko‘tarildi. Buxoro Respublikasida bu harakat Sharqiy Buxoro (hozirgi Tojikiston Respublikasi va O‘zbekistonning Surxondaryo viloyati) va G‘arbiy Buxoroda (hozirgi Buxoro va Navoiy viloyatlari), ayniqsa kuchaygan bo‘lsa, Xorazm Respublikasida harakat asosan hozirgi Turkmaniston Respublikasining Toshaxovuz, Uzbekistonning Xorazm viloyati va Qoraqalnog‘iston Respublikasi hududlarida gaz berdi.


337




Turkiston mintaqasidagn istiqlolchilik harakati o‘z rivojlanishi jarayoniga ko‘ra katta ikki davri bosib o‘tdi: birinchi davr (1918—1924 yillar) va ikkinchi davr (1925—1935 yillar). Har bir davr harakat qatnashchilarining miqdori, qo‘rboshilar, kurash taktikasi va janglar amaliyotiga ko‘ra, shuningdek, alohida xususiyatlari bilan bir-biridan o‘zaro farqlanuvchi mustaqil bir nechta bosqichlarga bo‘linadi. Bu o‘rinda shuni qayd etib o‘tishga burchlimizki, istiqlolchilik harakati mintaqada o‘sha davr mavjud bo‘lgan Turkiston avtonomiyasi, Buxoro va Xorazm Respublikalarining har birida o‘z ichki qonuniyatlariga ko‘ra bir-biridan o‘zaro ajralib turuvchi bosqichlarga ham bo‘linadi.
Istiqlolchilik harakati tarixining davrlashtirish haqidagi mulohazalarimizni dastlab Turkiston avtonomiyasi xususan, Farg‘ona vodiysi misolida asoslab bermoqchimiz.
Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati 1918—1924 yillardagi birinchi davrda bir-biridan mustaqil uch bosqichga bo‘linadi. 1918 yil fevralidan 1920 yil martigacha davom etgan birinchi bosqichda dastavval Kichik va Katta Ergash, so‘ngra Madaminbek mujohidlar armiyasiga qo‘mondondik qildilar. Bu paytda faqat Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilarning harbiy kuchlari 70.000 yigitdan kam bo‘lmagan. Mazkur bosqichda vodiyning deyarli butun hududi istiqlolchilar qo‘lida bo‘lgan, ular katta zafarlarga erishganlar, qizil armiyaga qarshi g‘olibona harbiy harakatlarni olib borishgan. Marg‘ilon, Namangan, O‘sh, Jalolobod, Chust shaharlari to‘liq, Andijon va Qo‘qonning bir qismi esa istiqlolchilarning qo‘liga o‘tgan.
Sovet rejimi faqat temir yo‘l bekatlarida, viloyatning ma’muriy markazi Skobelev (hozirgi Farg‘ona) shahrida saqlanib qolgan. Madaminbek boshchiligida 1919 yil 22 oktabrda Pomirdagi Ergashtom (Irkeshtam) ovulida «Farg‘ona muvaqqat muxtoriyat hukumati»nmg tuzilishi istiqlolchilik harakatining mantiqiy yakuni, fidoyi bobolarimiz kurashining dastlabki mevasi bo‘ldi.
Samarqand viloyatida ham bu paytga kelib istiqlolchilik harakati boshlandi va ular farg‘onalik birodarlari bilan hamkorlikda faoliyat ko‘rsatishga harakat qildilar. Turkiston frontining tashkil qilinishi va M. V. Frunzening bu yerga kelishi natijasida istiqlolchilar 1920 yil qish va ko‘klamda bo‘lgan janglarda dastlabki yirik mag‘lubiyatga uchradilar.
Madaminbekning sovet hokimiyati vakillari bilan o‘zaro tinchlik shartnomasiga imzo chekishi va uning oradan ko‘p vaqt o‘tmay vahshiyona qatl etilishi bilan Farg‘onadagi istiqlolchilik harakatining birinchi bosqichi tugadi. Ikki yildan ziyod davom etib, 1920 yil bahorida yakunlangan bu bosqichda sovet hokimiyati Farg‘ona vodiysida omonat turdi. Istqlolchilar o‘zlarining fidokorona kurashlari bilan bosqinchi qizil askarlarning tinkasini quritishar, vodiydagi vaziyatni boshqarib turishar edi. Vatanparvarlar armiyasi erk va mustaqillik uchun


338




olib borgan kurashlarini aslo bo‘shashtirmadilar. Farg‘ona vodiysiga 1920 yilning boshida Rossiya markazidan tashlangan katta miqdordagi harbiylar kuchlar nisbatini bosqinchi sovet armiyasi tomoniga burib yubordi. Qizil imperiyaning tashviqotchi mashinasi benuqson ishlab, o‘zining havoyi va dabdabali shiorlari bilan istiqlolchilar qatoriga dastlabki rahna solishga muvaffaq bo‘ldi. Milliy ruhning birlashishi qiyin kechdi. Millat orasidan chiqqan yangi tuzum siyosatdonlari (Turor Risqulov, Inomjon Xidiraliev va b.) bilan harbiy rahbarlar (Madaminbek, Shermuhammadbek, qo‘rboshi va b.) hamkorligi ham shirin orzuligicha qolib ketdi.
1920 yilning bahoridan boshlab to 1922 yilning oxirigacha bo‘lgan ikkinchi bosqichda istiqlolchilar qo‘shiniga Shermuhammadbek qo‘mondonlik qildi. Shermuhammadbek boshchiligida 1920 yil 3 mayda «Turkiston— turk mustaqil islom jumhuriyati» tuzildi va 1922 yil aprel oyida ushbu Turkiston muvaqqat hukumatining vaqtinchalik Konstitutsiyasi qabul qilindi. Bolshevikcha rejim va Turkfront rahbarlari Farg‘ona vodiysiga yangidan-yangi kuchlarni tashlab turganliklari, askarlar barcha zamonaviy urush qurollari bilan tish-tirnog‘igacha qurollanganliklariga qaramasdan sovet hokimiyati bu asrda 1922 yil kuzi va qishigacha jiddiy bir yutuqqa erisha olmadi.
Shermuhammadbek boshchiligidagi Turkiston muvaqqat hukumatining 1922 yil oxirida tarqalib ketishi va Bek tomonidan dekabr oyining so‘nggi kunlarida Fargona vodiysining tark etilishi bilan istiqlolchilik harakatiniig ikkinchi bosqichi tugadi. Qariyb uch yil davom etgan va asosan Shermuhammadbek nomi bilan chambarchas bog‘liq ushbu bosqichda istiqlolchilar vodiydagi qizil armiya jangchilariga qaqshatqich zarbalar berishga muvaffaq bo‘ldilar. Kurash yana ham shiddatli va shafqatsiz tus oldi. Bu paytda Bahrombek va Ochil qo‘rboshi yetakchiligidagi Samarqand viloyati istiqlolchilari ham qizil askarlarga qarshi hayot-mamot janglarini olib borishdi. Istiqlolchilar hamda jadidlar boshchiligida tashkil qilingan Turkiston muvaqqat hukumati va Ahmad Zakiy Validiy To‘g‘on rahbarligidagi Turkiston Milliy Birligi tashkiloti ozodlik kurashining mantiqiy hosilasi sifatida istiqlolchilammg g‘oyaviy jihatdan jipslashda muhim rol o‘ynadi.
1923—1924 yillarda davom etgan uchinchi bosqichda istiqlolchilar qo‘shini kichik-kichik dastalarga bo‘lingan holda vodiyda jang harakatlarini olib borishdi. Farg‘onada kichik qo‘rboshi dastalarining miqdori 1923 yilda kamida 350—400 atrofida edi. Ularga bu davrda oldin Islom Pahlavon, keyin Yormat Maxsum kabi qo‘rboshilar rahbarlik qildilar. Biroq 1923 yilning oxiriga kelganda sovet hokimiyati va bolshevikcha rejimning Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatiga qarshi keng ko‘lamda olib borgan urush harakatlari natijasida mujohidlarning ahvoli nihoyatda og‘irlashdi. Bundan keyin qo‘rboshilar turli sabablar va mahalliy shart-sharoitlar natijasida bir-biri bilan doimo ham kelishib


339




ish tutmadilar. Erk va istiqlol kurashining ushbu bosqichida har bir q o‘rboshi yoki istiqlolchilar guruhining boshlig‘i o‘zi joylashgan va harakatda bo‘lgan makonning xo‘jaynni deb hisoblab, o‘z holicha ish yurita boshladi. Bu hol qizil askarlar va ularning qumondonlariga juda qo‘l keldi. Istiqlolchilar qo‘lidan vodiydagi barcha yirik qishloqlar va shaharlar tortib olindi. Ular o‘zlarining kichik-kichik dastalari bilan tog‘u toshlarda, dasht va adirlarda kurashni davom ettirdilar. Yetti yillik tinimsiz muhorabadan charchagan istiqlolchilarning aksariyat qismi 1923 yilning oxiri va 1924 yilning boshlariga kelib, qurolni tashlashgan majbur bo‘ldilar.
Shunday bo‘lishiga qaramasdan, Turkiston mintaqasidagi mustaqillik uchun kurash bir daqiqa ham tinmadi. Tarixchi Boymirza Hayitning yozishicha, 1924 yil 1 mayda faqat Farg‘ona vodiysida 70 ta kichik qo‘rboshi dastalari qizil askarlarga qarshi urush olib bordilar, 1924 yilning oxirlariga kelganda Fargona vodiysidagi istiqlolchilik harakatining birinchi davri yakunlandi. Yetti yil davom etgan ozodlik kurashi jarayonida istiqlolchilar o‘z fidoyiliklari va katta qurbonlar berish evaziga qizil armiya qismlarini doimo tahlikaga solib turdilar. O‘lkadagi bolshevik rejimi o‘zining butun kuch g‘ayratini istiqlolchilik harakatini tor-mor qilish va uni butunlay tugatishga safarbar qildi. Turkfront qo‘mondonligi tomonidan olib borilgan harbiy harakatlar natijasida Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati vaqtinchalik maglubiyatga uchradi.
Sobiq Buxoro amirligi o‘rnida tashkil topgan Buxoro Respublikasidagi mujohidlar yoxud istiqlolchilik harakatining birinchn davri (1920—1924 yillar) ham mustaqil uch bosqichga bo‘linadi.
Birinchi bosqichda (1920 yil kuzi—1921 yil oktabr) sobiq amirlik hududida mujohidlar harakati boshlandi. Dastlab Sharqiy Buxoroda yuzaga kelgan ushbu harakat tez orada butun Buxoro Respublikasi hududini qamrab oldi va dastlabki porloq g‘alabalarga erishdi. Qizil askarlarga qarshi kurashni oldiniga Buxoroning sobiq amiri Said Olimxon boshqarishga urindi. Biroq 1921 yil martda u Sharqiy Buxoro hududidan Afg‘oniston davlatiga o‘tib ketdi. Mujohidlar qo‘shiniga Sharqiy Buxoroda Ibrohimbek Laqay, Buxoro, Karmana, Nurotada esa Mulla Abdulqahhor qurboshilar rahbarlik qilishdi.
Harakatnnng ikkinchi bosqichi (1921 yil noyabr—1922 yil avgust) uning eng kuchaygan davri bo‘lib, bu Turkiyalik mashhur sarkarda Anvar Poshonnng Buxoroga kelishi bilan bevosita bog‘liqdir. Mujohidlar bu paytda deyarli butun Sharqiy Buxoroni (Tojikistonning hozirgi paytdagi poytaxti Dushanbeni ham) qizil askarlar qo‘lidan ozod qilishdi. Dushanbe, Ko‘lob, Qo‘rg‘ontepa, Hisor, Denov, Sherobod, Boysun shaharlari ularning tasarrufiga o‘tdi. Qizil askarlar ixtiyorida faqat Yangi Termiz shahri va Boysun garnizonigina saqlanib qoldi. G‘arbiy Buxorodagi mujohidlar ham Mulla Abdulqahhor boshchiligida respublika poytaxti


340




Buxoro shahrining katta qismi va uning atrof tumanlarini egalladilarki, bu voqea istiqlolchilik harakati tarixiga zarhal sahifalar b o‘lib yozildi.
Buxoro Respublikasidagi mujohidlar harakatining Turkistondan, xususan, Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatidan farq qiladigan asosiy tomoni shundan iboratki, vatanparvarlar Buxoroda ikki jabhada turib kurash olib borishlariga to‘g‘ri keldi. Bir tomondan, amirlik tuzumi tarafdori bo‘lgan mujohidlar jadidlardan iborat yosh Buxoro hukumatiga va shuningdek, bosqinchi qizil armiya qo‘shinlariga qarshi kurash olib bordilar. Ularning pirovard maqsadi Buxoroi sharifda amir Said Olimxonning hokimiyatini qayta tiklash, qizil askarlar va kommunistlar bilan birgalikda, ularning ta’biricha «kofirlarga sotilgan jadidlar hukumati»ni ham yo‘qotish edi (Ibrohimbek, Mulla Abdulqahhor va b.). Ikkinchi tomondan, milliy istiqlol g‘oyalariga sodiq bo‘lgan Buxorolik vatanparvarlar Fayzulla Xo‘jaev boshliq Buxoro Xalq Respublikasi hukumati bilan yashirin aloqalar o‘rnatib, Buxoroning muqaddas tuprog‘idan qizil askarlarning olib ketilishi, Buxoro Respublikasinnng mustaqilligi amalda qaror topishi uchun kurashdilar (Anvar Posho, Davlatmandbek, Jabborbek, Doniyolbek va b.).
«Mujohid» — so‘zining lug‘aviy ma’nosi «e’tiqod uchun kurashuvchi kishi» demakdir. «Mujohidlar» deb o‘sha paytda Turkiston, xususan, Buxorodagi qizl armiyaga qarshi kurashgan kishilarni aytilgan. Arxiv hujjatlarida keltirilishicha faqat nufuzchli shaxslarning tavsiyasi bilan q o‘shinga qabul qilingan ko‘ngillilar mujohidlar deb atalgan. Asrimiz boshlarida bosqinchi qizil armiyaga qarshi kurashgan fidoyi mujohid bobolarimizni Afgonistonda hozir ham bir-biriga qarshi jang qilayotgap turli mujohid guruhlari va islom dini niqobi ostida faoliyat ko‘rsatayotgan ayrim «mujohidlar» bilan chalkashtirib yubormaslik lozim. Aynan ular safiga keyinchalik Buxoro jumhuriyatining juda ko‘pchilik rahbarlari (Buxoro MIQ.sining birinchi raisi Usmonxo‘ja Po‘latxo‘jaev, ChQ raisi Muhiddin Maxsum Xo‘jaev, rsspublika militsiyasining boshlig‘i Ali Rizo afandi, Sherobod viloyati noziri Hasan afandi, Termiz militsiyasining boshlig‘i Usmon afandi, turkman ko‘ngilli askarlarining boshlig‘i Qulmuhamedov, harbiy ishlar noziri Abdulhamid Oripov, shuningdek, Surayyo afandi, Donnyolbek va b.) qo‘shildilarki, bu arboblarning aksariyati kechagi jadidlar va Yosh buxoroliklar edi.
Buxorodagi bu harakat Anvar Poshoning kelishi bilan o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga ko‘tarildi.
Butun Turkiston hududida bolsheviklar va sho‘rolarga qarshi kurashayotgan vatanparvar kuchlarning harakatlari yagona markazga muvofiqlashtirildi. Shu vaqtda Buxoro, Farg‘ona, Xorazm qo‘rboshilarining uchrashuvlari muntazam o‘tkazilib turildi va ularga kerakli yo‘l-yo‘riqlar berildi. Anvar Posho bilan Shermuhammadbek va Junayidxon o‘rtasida doimiy ravishda o‘zaro aloqalar bo‘lib turgan.


341




Anvar Posho vafotidan so‘ng (1922 yil 4 avgust) bu xarakat «yaxlit bir uyushgan siyosiy kurash» darajasidan oz bodsada pastga tushdi.
Buxoro Respublikasidagi mujohidlar harakatining uchinchi bosqichida (1922 yil sentabr—1924 yilning oxiri) harbiy harakat asosan ikki yo‘nalish: Sharqiy Buxoroda Ibrohimbek boshchiligida va G‘arbiy Buxoroda Mulla Abdulqahhor yetakchiligida kechdi. Bu paytda Ibrohimbek, Salim Posho, Mulla Abdulqahhor harakatga umumiy ravishda rahbarlik qildilar. Sharqiy Buxorodagi qo‘rboshilarni birlashtiruvchi kuch yana Ibrohimbek siymosida namoyon b o‘lgan bo‘lsa ham ular bilan Buxoro va Karmana (G‘arbiy Buxoro), Qashqadaryo va qisman Surxondaryo (O‘rta Buxoro) viloyatlaridagi mujohidlar o‘zaro hamkorlikda ish olib bormadilar. Aniqroq qilib aytganda Buxoro Respublikasidagi vatanparvarlar doimo ham yagona bir qo‘mondon qo‘li ostida va yaxlit bir dastur asosida faoliyat yurita bilmadilar.
Xiva xonligi hududi va Xorazm Xalq Respublikasidagi vatanparvarlar harakati esa o‘zgacha sharoitda kechdi. Bu yerdagi tang siyosiy vaziyat, millatlararo munosabatlarning keskinlashuvi kurash jarayoniga o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmadi. Turkman urug‘laridan biri bo‘lgan yovmutlarning yetakchisi Qurbon Mamed Sardor—Junayidxon Xorazmda Rossiyaning
mustamlakachilik siyosatiga qarshi olib borilgan kurashga yetakchilik qildi. Shuningdek, amalda Xiva xonligining mutlaq hukmdoriga aylangan Junayidxon barcha davlat lavozimlariga o‘z kishilarini tayinladi. Xiva xonligi va sobiq xonlik o‘rnida tashkil topgan Xorazm Xalq Rsspublikasida bosqichi qizil armiya qismlariga qarshi olib borilgan kurash bir-biridan mustaqil uch davrga bo‘linadi.
Birinchi davr 1918 yil o‘rtalaridap boshlab to 1920 yil boshlarigacha davom etdi. Bu paytda Junayidxon boshchiligidagi sarbozlar Turkistonning Amudaryo bo‘limida (aslida xonlikning avvalgi hududida) joylashgan qizil askarlarga qarshi hujumlar uyushtirib turishdi. Bu janglarda Junayidxonning yigitlari bo‘lg‘usi kurashlar uchun mashaqqatli sinovdan o‘tishdi. Junayidxon Xivada hukmronlik qilgan davrda (1918 yil noyabr — 1920 yil yanvar) Xiva xonligi amalda mustaqil davlatga aylandi. Junayidxonning qattiqqo‘l siyosati bunda muhim rol o‘ynadi.
Biroq, 1919 yil noyabr-1920 yil yanvar oyida bo‘lgan keskin janglar natijasida Junayidxon qo‘shini mag‘lubiyatga uchradi. 1920 yil 2 fevralda Xivada xonlik tuzumi ag‘darib tashlanib, 1920 yil aprelda Xorazm Xalq Respublikasi tashkil topdi. Polvonniyoz Hoji Yusupov boshchiligidagi yosh xivalik jadidlar hokimiyat tepasiga kelishdi.
Bosqinchi qizil armiyaga qarshi vatanparvarlar kurashining ikkinchi davri uning eng shiddatli qismini tashkil etib, o‘z ichiga 1920—1924 yillarni oladi. O‘z navbatida bu davr ham uch bosqichga bo‘linadi. Birinchi bosqichda (1920 yil bahori — 1921 yil mart) mag‘lubiyatga uchragan Junayidxon o‘z qo‘shinlari safini


342




qaytadan toddirdi, o‘ziga yangi ittifoqchilar izladi. Junayidxonning adolatli siyosatidan rozi bo‘lgan nafaqat turkmanlar, balki o‘zbeklar, qoraqalpoqlar, qozoqlar ham uning lashkariga kelib qo‘shildi. Bu paytda Xorazm jumhuriyati raisi bo‘lgan P.Yusupov bilan Junayidxon o‘rtasida ayrim masalalarda kelishuvga erishildi, natijada sardorning yigitlari faol jang harakatlaridan o‘zlarini cheklab turishdi. Biroq qizil askarlarning 1921 yil martda o‘tkazgan navbatdagi davlat to‘ntarishidan keyin Xorazm Respublikasidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat yanada keskinlashdi, kurash shafqatsiz va shiddatli tus oldi.
Ikkinchi bosqichda (1921 yil bahori—1923 yil kuzi) Junayidxon yigitlarining qizil askarlarga qarshi kurashi sezilarli darajada jonlandi. Xususan, 1922 yil ko‘klamda Junayidxon Xorazmda o‘z faoliyatini kuchaytirdi. Bu paytda uning qo‘l ostidagi 15000 mujohid qizil askarlarga qarshi bo‘lgan janglarda qatnashdi. 1922 yil aprel oyida Porsu va uning atroflari, k o‘hna Urganch yonidagi qishloqlar bosqinchi askarlardan ozod qilindi. Biroq hal qiluvchi janglar Qoraqumning bepoyon qumlarida bo‘lar edi.
Uchinchi bosqichda (1923 yil oktabr—1924 yil oxiri) Xorazmdagi vatanparvarlar kurashi o‘zining eng baland cho‘qqisiga chiqdi, avj nuqtasiga ko‘tarildi. Xorazm Respublikasi hukumatining «sotsialistik» qurilish yo‘liga o‘tish to‘g‘risidagi keskin yangi siyosatidan norozi bo‘lgan barcha kishilar mujohidlar safini to‘ldirdi. Mamlakatnnng markaziy va janubiy qismlarida bir qator sardorlar harakatni avj oldirishdi. Junayidxon qo‘lida bu paytga kelib katta miqdordagi harbiy kuch to‘plandi.

1923. 
      yil dekabr oyida Pitnak, Hazorasp, Bog‘ot, Xonqa tumanlarida sovet hokimiyatiga qarshi dehqonlarning ommaviy qo‘zg‘olonlari boshlanib ketdi. Qo‘zg‘olonchilar ushbu joylardagi sovet tashkilotlarini tugatib, mamlakat poytaxti Xiva shahri ustiga yurish qildilar. Qoraqumda turgan Junayidxon qo‘shinlari ham G‘arb tomondan kelib, bir vaqtning o‘zida shahari qurshab olishdi (1924 yil yanvar-fevral). Biroq, 1924 yil mart-aprel oylarida bo‘lgan janglar natijasida faqat aviatsiyaning yordami bilangina Qoraqumdagi Junayidxon qo‘shinlarining asosin qismi tor-mor keltirildi.
      
1924. 
      yil noyabr oyida sovet hokimiyati vakillari bilan Junayidxon o‘rtasida muzokaralar boshlandi. Sovet hokimiyatiga qarshi 7 yildan buyon tinimsiz kurash olib borayotgan Junayidxon o‘z kuchlarini saqlab qolish uchun muzokaralar samarali tugashidan manfaatdor edi. Nihoyat, uzoq davom etgan muzokaralardan keyin Junayidxon sovet hokimiyati vakillariga taslim bo‘ldi.
      

Shunday qilib, Xorazm Respublikasidagi mujohidlar harakati 1924 yilning oxirida asosan tor-mor qilindi. Harakatnnng ikkinchi davri ham poyoniga yetdi. Lekin Xorazmda ham, Buxoroda ham, hatto Farg‘ona vodiysida ham kurash hali davom etar edi. 1924 yilning oxirida Turkiston mintaqasida milliy-hududiy


343




chegaralanish o‘tkazilishi natijasida Turkiston, Buxoro va Xorazm Respublikalari tugatilib, ularning hududi O‘zbekiston Respublikasi (tarkibida 1929 yilgacha Tojikiston avtonom Respublikasi ham boTgan) va Turkmaniston Respublikasi shuningdek, Qoraqalpogiston Muxtor viloyati tarkibiga kiritildi.
Turkiston mintaqasidagi istiqlolchilik harakatining ikkinchi davri 1925— 1935 yillarni o‘z ichiga oladi. Kurashning ikkinchi davri 10 yil davom etib o‘zining xarakteri va kuchlari nisbati jihatidan birinchi davrga nisbatan ancha farq qiladi. Bu davrda asosan Farg‘ona vodiysi, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida o‘nlab qo‘rboshi dastalari mavjud bo‘lib, ular imkoniyatlari doirasida mavjud tuzumga qarshi kurash olib bordilar. Farg‘ona qo‘rboshilarining so‘nggi umumiy yetakchisi Yormat Maxsum edi. Tojikistonda Ibrohimbek, Turkmanistonda Junayidxon boshchiligida qizil askarlarga qarshi milliy istiqlol janglari olib borildi.
O‘z navbatida ikkinchi davr ham bir-biridan o‘zaro farqlanuvchi mustaqil to‘rt bosqichga bo‘linadi.
Birinchi bosqich 1925—1926 yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda kurash asosan Sharqiy Buxoroda Ibrohimbek yetakchiligida va Farg‘ona vodiysida kechdi. Xususan, Ibrohimbek yigitlari qizil askarlarga qarshi shiddatli janglar olib borishdi. Lekin kurash asta sekin pasaya boshladi. Qariyb 10 yil davom etgan tinimsiz janglardan ular charchashgan edi. Mujohidlarning ko‘pchilik qismi o‘z sardorlari yetakchiligida Afg‘oniston davlatiga o‘tib ketgach, janglar deyarli to‘xtadi.
Harakatniig ikkinchi bosqichi o‘z ichiga 1927—1929 yillarni olgan bo‘lib, bu paytda faqat ayrim joylarda juda kichik qo‘rboshi dastalari o‘z holicha sovet rejimiga qarshi kurashga ko‘tarildi. Eng katta janglar Junayidxon Turkmanistonda 1927 yil 19 sentabrda qo‘zg‘olon ko‘targach, yuz berdi. 1929 yilda jang harakatlari faollashdi. Biroq bu bosqich harakat tarixining eng sokin kechgan davri bo‘lib, go‘yo qaqshatqich janglar oldidan bo‘lajak dahshatli sukunatni eslatar edi.
Harakatning uchinchi bosqichi 1930—1931 yillardan iborat bo‘lib, kurash qaytadan shiddatli tus oldi. Uzbekistonda 20-yillarning oxiriga kelib, kollektivlashtirishning majburiy suratda amalga oshirilishi va zo‘ravonlik yo‘li bilan dehqonlarning kolxozlarga kiritilishi natijasida istiqlolchilik harakati qaytadan gurillab alanga oldi. 1930 yil Farg‘ona vodiysida o‘nlab qo‘rboshi dastalari harakat qilgay. Bu paytda Farg‘ona qurolli muxolifatining asosiy manzili tog‘lar orasidagi So‘x tumani edi. So‘x tumani uch respublika: O‘zbekiston, Qirg‘iziston, Tojikiston chegaralari kesishgan o‘rinda joylashgan bo‘lib, strategik mavqeiga ko‘ra bu yerdan butun Farg‘ona vodiysini nazorat qilib turish imkoniyati mavjud edi.


344




Uchinchi bosqichda Tojikistonda Ibrohimbek boshchiligida janglar qaytadan avj oldi. 1931 yil 23 iyunda Ibrohimbekning sovet chekistlari tomonidan qoTga olinishi bilan kurashning shiddatkor koTami ancha tushib ketdi. Turkmanistonda Junayidxon yetakchiligidagi mujohidlar ham hayot-mamot janglarini olib borishdi. 1931 yil 4 mayda uning o‘g‘li Eshim boshchiligidagi guruh Xiva tumaniga kelib, qo‘zg‘olon koTardi. Lekin Sardorning Eron orqali Afg‘onistonga 1931 yilda butunlay o‘tib ketishi bu yerda ham jang harakatlariga o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmadi.
Kurashning so‘nggi to‘rtinchi bosqichi 1932—1935 yillarni o‘z ichiga olib, bu paytda u asta-sekin pasayib, jang harakatlari tina boshladi. 1933—1935 yillarda Qoraqumda Durdi Murod va Ahmadbek, Farg‘ona vodiysidagi So‘x tumanida Jiylon qo‘rboshi askarlarga qarshi kurashdi. Mujohidlarning aksariyat qismi mustaqillik janglarida shahid bo‘ldi, ularning ayrimlari asir tushishdi ham. Tirik qolgan vatanparvarlar esa xorijiy davlatlarga muhojir b o‘lib jo‘nab ketishga majbur bo‘lishdi. Manbalarda bunday odamlarning miqdori 1 mln. kishi atrofida keltiriladi.
Shunday qilib, qariyb 20 yil davom etgan milliy istiqlol kurashi faqat 1935 yilga kelib Turkiston mintaqasida butunlay mag‘lubiyatga uchradi. Biroq istiqlol janglari 1991 yilda Markaziy Osiyo respublikalarining davlat mustaqilligiga erishishlari uchun puxta zamin tayyorladi. Turkiston istiqloli yo‘lida yovqur bobolarimizning to‘kilgan qutlug‘ qonlari behuda ketmadi.
1935 yil fevralida joriy etilgan yangi qishloq xo‘jalik nizomi kolxozchilarga yordamchi xo‘jalikka ega bo‘lishga ruxsat etdi. Shunga qaramasdan O‘zbekistonda ajratiladigan yer uchastkasi mikdori markaziy miptaqalarga nisbatan ikki barobar kamroq edi. Ayniqsa, aholi juda zich joylashgan Farg‘ona vodiysi qishloqlarida shaxsiy tomorqa uchastkalari juda ham kichkina edi. Buning ustiga, ko‘pgina kolxozchilarga yer uchastkasi ajratib berilmagan edi. Masalan, 1937 yilda respublikadagi 66 ming kolxozchi xonadoni (28,37 foiz) tomorqa uchastkasiga ega bo‘lmagan, 140 ming xonadonning yeri belgilangan eng oz me’yordan ham kamroq edi.
Bu davrda axolining aksariyat qismi qishloqlarda yashashini xisobga olgan xolda o‘zbek xalqi xayot tarzini aks ettiruvchi shaxsiy tomorqalar tarixshunosligi ham aloxida urganilmoqda. Iqtisodchi G.I.Shmelev asarida Sovet ittifoqida 1930- 1980 yillarda shaxsiy tomorqa xo‘jaligining ahvoli, rivojlanishi kabi masalalar tahlil qilingan. Ushbu muallif respublika bo‘yicha bu davr ichida tomorka yerlar ajratish biroz ko‘paygan bo‘lsada, ammo, «...kolxozlarda katta-katta yer maydonlari, arzon ishchi kuchi, traktorlar bo‘lgan holda, odamlarning shaxsiy tomorqa yerlari 1/5 yoki 1/3 gektar bo‘lib, ularda ishlash uchun dehqonda faqat belkurak va xaskash bor xolos. Lekin shunday bo‘lsada, shaxsiy tomorqa


345

Shaxsiy tomorqa	1932	1938	1941	1954	1960	1962	1964
xo‘jaligi	yil (iyun)	yil	yil	yil	yil	yil	yil
Yirik shoxli qoramol
Dehqonlar	439,7	945,0	983,2	533,8	741,7	755,8	807,7
Ishchi-xizmatchilar	-	101,7	150,3	123,4	355,0	348,9	370,5
Yakka tar. deh. xo‘ja	291,9	21,8	3,7	-	-	-
Sog‘in sigirlar
Dexdonlar	224,4	394,5	454,3	239.9	373,7	386,5	420,9
Ishchi-xizmatchilar	-	45,7	80,2	58,1	199,9	206,2	228,1
Yakka tar. deh. xo‘ja	126,9	9,3	1,8	-	-	-
Cho‘chqalar
Dehqonlar	0,5	3,5	6,0	10,2	7,1	5,4	4,1
Ishchi-xizmatchilar		38,0	42,7	32,8	12,2	10,5	6,5
Yakka tar. deh. xo‘ja	2,4	0,2		-	-	-	-
Qorako‘l qo‘ylari
Dehqonlar	79,5	461,6	422,0	50,9	195,1	305,4	356,2

346

Ishchi-xizmatchilar	«	7,5	15,3	5,7	87,8	117,2	148,4
Yakka tar. deh. xo‘ja	159,3	7,9	-	-	-	-	-
Qo‘ylar
Dehqonlar	122,5	404,1	578,6	249,7	339,2	365,6	390,0
Ishchi-xizmatchilar	«	32,7	86,8	64,0	316,2	377,8	402,8
Yakka tar. deh. xo‘ja	98,5	37,0	-	-	-	-	-
Echkilar
Dehqonlar	157,2	863,5	1007,1	321,0	154,3	116,5	90,0
Ishchi- xizmatchilar	t	75,3	98,2	129,5	169,4	125,4	44,6
Yakka tar. deh. xo‘ja	212,4	79,7	11,8		-	-
Otlar
Dehqonlar	16,4	20,7	19,9	2,8	1,4	1,9	0,6
Ishchi-xizmatchilar		11,1	5,9	0,6	1,6	2,2	0,4
Yakka tar. deh. xo‘ja	125,2	6,2	•	«	-		-

Hudud	Davlat hisobidagi jami foydalaniladigan sug‘orma yer	Dehqon, ishchi va xizmatchilar hisobidagi shaxsiy tomorqa yerlar
Uzbekiston SSR	2567,5	116,7
Toshkent viloyati	329,0	16,1
Sirdaryo viloyati	290,7	13,5
Farg‘ona viloyati	297,0	14,5
Andijon viloyati	436,2	23,6
Samarqand viloyati	280,6	13,0
Buxoro viloyati	223,4	8,8
Qashqadaryo viloyati	195,6	6,8
Surxondaryo viloyati	162,9	7,8
Xorazm viloyati	148,2	7,4
Qoraqalpog‘iston ASSR	203,9	5,2

Shaxsiy tomorqa	1940	1953	1958	1959	196 0	1961	1962	196 3
Kolxozchilar	102,6	63,6	63,8	64,8	58,7	56,8	59,3	59,3
Ishchi va xizmatchilar	5,2	10,8	27,2	26,4	27,5	26,7	25,9	25,9
Jami:	107,8	74,4	91,0	91,2	86,2	83,5	85,2	85,2

Shaxsiy tomorqa xo‘jaligi deyilganda faqat yer va suvdan foydalanib dehqonchilik qilish emas, balki bor resurslar negizida chorva mollari, parranda boqish, asalarichilik bilan ham shugullanish tushuniladi. Chorva mollari boqish tomorqa xo‘jaligi bilan shutullanuvchi aholining asosiy daromad manbalaridan hisoblanib, birinchi navbatda shu xo‘jalik a’zolarmmg shaxsiy ehtiyojlarim qondirgan va qolgan qismi yo bozorga chiqarilgan yoki xarid bahosida davlatga topshirilgan.
Xulosa qilib aytganda, dehqonlarning shaxsiy tomorqa xo‘jaligi oziq-ovqat zaxiralarini ko‘paytirishdagina emas, shu bilan birgalikda aholining ayniqsa qishloq aholisining turmush darajasini oshirishda ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib kelgan. Resiublikamiz viloyatlarining shahar markazidai ancha olis, transport qatnovi qiyin bo‘lgan chekka qishloqlarida shaxsiy tomorqa iqtisodiy ehtiyojlarni qondirishda birinchi o‘rinda turgan. Tomorqa xo‘jaligining ahamiyati nafaqat qishloq aholisi, balki davlat xo‘jaligida ham katta o‘rin tutgan.
O‘zbekistonda sovet davlati boshqaruv tizimi tarixining shakllanishi, bosqichlari va mohiyati vatanimiz tarixidagi dolzarb va murakkab mavzulardan biridir. Bu muammo 1917 - 1941 yillarga tegishli bo‘lib, keyingi davrdagi siyosiy, ijtimoiy-iktisodiy jarayonlar uning hosilasi sanaladi.
Biz ushbu maqolada O‘zbekistonda sovet boshqaruv tizimi haqida zamonaviy qarashlar va yondashuvlarni o‘zida mujassamlashtirgan mustaqillik yillarida yaratilgan adabiyotlar tahliliga to‘xtalib o‘tishni lozim topdik.
Mustaqillikning dastlabki 20 yili - 1991 - 2011 yillarda O‘zbekistonda yaratilgan tarixiy tadqiqotlarda sovet tuzumining mohiyati yangicha mushohada qilindi. Bolsheviklar tomonidan O‘zbekistonda amalga oshirilgan «inqilobiy o‘zgarishlar»nmg asl mohiyati arxivlarda taqiq belgisi ostida saqlanayotgan materiallarni o‘rganish asnosida yoritildi. Bu davrda yaratilgan tadqiqotarni mavzu ko‘lamiga ko‘ra bir nechta guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruhga oid tarixiy


349


adabiyotlarda mustabid sovet tuzumining asl mohiyatini ochib tashlash bilan birgalikda jadidlarning davlatchilik borasidagi qarashlari, Turkiston Muxtoriyati hukumati faoliyati, milliy davlatchilikni tiklash uchun harakatlar, O‘rta Osiyoda sovet rejimiga qarshi qurolli kurash, Turkiston va O‘zbekistondagi siyosiy va ijtimoiy jarayonlar, ijtimoiy qatlamlar faoliyati, kadrlar siyosati kabi masalalar tahlil qilindi. Xususan, Rajapova, D. Alimova, F. Qosimov, R Abdullaev, S.A’zamxo‘jaev, A. Golovanov, D. Ziyaeva, Q. Rajabov, R Shamsutdinov, B. Hasanov va boshqa tarixchilammg bu sohadagi izlamshlarim alohida ta’kidlab o‘tish lozim.
O‘zbekistonda sovet hokimiyatining agrar siyosati, qishloq xo‘jaligini majburan kollektivlashtirish, quloq qilish va qatag‘on siyosati, vaqf mulklarining tugatilishi, xotin-qizlar masalasi, sug‘orish tarixi, nazorat organlari va iqtisodiy kengashlar faoliyati yoritilgan tarixiy adabiyotlarni shartli ravishda ikkinchi guruhga kiritish mumkin. Bu adabiyotlarda yangicha metodologik konsepsiya asosida sovet davri tarixining ilgari mutlaqo yoritilmagan yoki buzib ko‘rsatilgan jihatlari tadqiq qilindi.
Uchinchi guruh tadqiqotlari mualliflar jamoasi tomonidan yaratilgan fundamental tadqiqotlar va kollektiv monografiyalar bo‘lib, ularda O‘zbekistonning sovet davridagi tarixi yoritilgan. Shuningdek, Qoraqalpog‘iston tarixi ham aks etgan adabiyotlar bor. Bu yillarda og‘zaki tarix metodi asosida O‘zbekiston sovet davri tarixining ba’zi jihatlari o‘rganildi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda himoya qilingan nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarida ham mustabid sovet rejimining totalitar xususiyati ochib tashlangan. Ayniqsa, S. A’zamxo‘jaev, R. Abdullaev, D. Ziyaeva, Q. Rajabov, A. Rasulovning doktorlik dissertatsiyalarida bevosita sovet davridagi tarixiy jarayonlar maxsus tadqiq qilindi.
Tarixshunoslikning yangi bosqichida Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmanistonda sovet tuzumining totalitar mohiyatini o‘rganishga doir bir qator umumlashtiruvchi tadqiqotlar, monografiyalar, ilmiy maqolalar yaratilgani va dissertatsiyalar himoya qilinganligini qayd etib o‘tish lozim. Xususan, rossiyalik tarixchilar va siyosatshunoslar bu sohada ko‘plab jiddiy tadqiqotlarni e’lon qilishdi.
Tadqiq etilayotgan mavzuga oid xorijiy tarixiy adabiyotlar tarixiy tadqiqotlarning alohida turini tashkil etadi.
O‘zbekistonda mustabid davlat boshqaruv tizimining shakllanishi, bosqichlari va mohiyati to‘g‘risida XX asr va XXI asr boshlarida xorijda yaratilgan ko‘plab tarixiy tadqiqotlarda ayrim maTumotlar mavjud.
Taniqli ingliz tarixchisi Edvard Karr, Italyan tarixchisi Juzeppe Baffa, amerikalik siyosatshunos Robert Takerning asarlarida Rossiyada bolsheviklarning


350




hokimiyat tepasiga kelishi, mustabid sovet jamiyatining mohiyati, Lenin va Stalin kabi diktatorlarning hokimiyat uchun kurashi tasvirlangan. Bu asarlar 1990 - 1991 yillarda rus tiliga tarjima qilinib, Moskvada nashr etildi.
Ko‘rib chiqilayotgan bosqichda ko‘plab G‘arb olimlari: Yorg Baberovski, Viktor Kondrashin, Elen Karrer d'Ankoss, Leonid Luks, Xayns-Ditrix Lyove va boshqalarning tarixiy asarlari rus tiliga tarjima qilinib, «Stalimzm tarixi» ruknida Moskvada bosilib chiqdi. Bu asarlarda Lenin va Stalin kabi diktatorlar faoliyati, Rossiya va Sovet Ittifoqining Lenindan Yelsingacha bo‘lgan tarixi, 1932 -1933 yillardagi Rossiya qishloqlaridagi fojia va qizil terror kabi masalalar o‘z aksini topgan. Ularda O‘zbekistonning mazkur davr tarixiga oid ayrim ma’lumotlar mavjud.
Tarixshunos olim Boymirza Hayit (1917 - 2006) asarlari ham mavzuni yoritishda muhim rol o‘ynaydi. Uning nemis va turk tillarida xorijda chop etilgan «Turkiston XX asrda», «Turkiston Rusiya ila Chin orasinda» va boshqa asarlarida sovet imperializmining mustamlakachilik xususiyati, uning qatag‘on siyosati va boshqalar ochib berilgan.
G‘arb olimlari Gustav Vetter va Volfgang Leonxard asarlarida esa sovet mafkurasi va uning XX asrdagi siyosiy jarayonlarga ta’siri masalalari yoritilgan. Bu asarlar turk tiliga tarjima qilingan.
Mustaqillik yillarida yaratilgan asarlarda O‘zbekistonda sovet hokimiyatining o‘rnatilishi, bolsheviklar siyosatining mohiyati, uning o‘ziga xos jihatlari yangicha konseptual yondashuvlar asosida yoritilgan. Davr voqeligi tahliliga sivilizatsion yondashuv bu konsepsiya asosini tashkil qilib, yangi arxiv materiallarning xolisona talqini mavzu tarixshunosligi zamonaviy bosqichi xususiyatini belgilagan.
1920 yilning boshlarida Turkkomissiya raisi Ya.Rudzutak Turkiston ASSRni bo‘lib tashlash va milliy til belgisiga qarab muxtor (avtonom) respublikalar tuzish masalasini qo‘ydi. Milliy respublikalar tuzish zarurligi g‘oyasi tashabbuschilari bu masalani yerli xalqlar hayotida tengsizlik mavjudligi, milliy mojarolar kuchayib borayotgani bilan asosladilar. Bolsheviklar O‘rta Osiyoda yashab kelayotgan millatlarning ushbu geografik hamda siyosiy chegara ichida ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayoti taraqqiy qilishi mumkin emas deb topdilar. Ushbu masala yuzasidan matbuotda e’lon qilingan maqolalarni tahlil etar ekanmiz, ularni mazmuni va mohiyatiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘lishimiz mumkin:
O‘rta Osiyoni milliy-hududiy chegaralash masalasiga doir savollar va murojaatlar.
Markazdan yuborilgan va mahalliy rahbarlarning O‘rta Osiyoni milliy- hududiy chegaralash masalasidagi fikrlari va savollarga javob maqolalari.


351




O‘rta Osiyoni milliy-hududiy chegaralash masalasida milliy etnik nizolaming oldini olishga bag‘ishlangan maqolalar.
Xorazm Xalq Sovet Respublikasining milliy-hududiy chegaralanishga tortilishi masalasi.
O‘zbekiston SSRning tashkil topishi va uning poytaxti masalasi.
Xorijdagi vatandoshlarimizning O‘rta Osiyoning milliy-hududiy chegaralanishiga oid maqolalari.
O‘rta Osiyoni milliy respublikalarga bo‘lish masalasi o‘rtaga tashlangach, davriy matbuotda milliy ziyolilarning ushbu masalaga oid turli-tuman savollari va murojaatlari chiqa boshladi. «Milliy jumhuriyatlarga ayrilish kerakka o‘xshaydir. Busiz iloj yo‘q ekan. Ayrilish Turkiston doirasida bo‘lsunmi yoxud O‘rta Osiyo masshtabidami? Milliy jumhuriyatlar bo‘lgach, uni birlashtiradirgan Markaz masalasi qanday hal bo‘ladir? O‘rta Osiyo federatsiyasi kerakmi? Jumhuriyatlar Rusiya Sovet jumhuriyatiga bog‘lanadirmi? Milliy jumhuriyatlar bevosita markazga bog‘lansa, millatlar orasida iqtisodiy aloqa qanday bo‘ladir? Bo‘linish tartiblari va qirg‘iz qozoqlar Qozog‘istonga qo‘shiladirmi yoxud alohida jumhuriyat bo‘ladirmi? Turkmanlar, Xorazm va Buxoro turkmanlarini birlashtiradirmi? Tojik, qirg‘iz avtonomiyasi qanday tuziladir?».
Yuqorida keltirilgan savollar hamda murojaatlar faqatgina hukumatning rasmiy gazeta va jurnallarida emas, hatto hajviy nashr hisoblangan «Mushtum»da ham chop etildi. «Turkistonda barchadan ham katta nufuzga ega biz deb davo qiluvchi ba’zi rus mustamlakachilarning chegarasi qayerdan boshlanadir yoki bularning respublikasini bo‘yab ko‘rsatish uchun bo‘yoq yetmay qoladimi? Agar taqsimda xiyonat qiling‘on bo‘lsa, bu masala boshqatdan ko‘rilsun!».
Yuqorida keltirilgan muhim savollar o‘rtaga tashlanganidan keyin ba’zi bir mutassadilar «Mushtum» nashriyoti nomidan ushbu savollarga quyidagicha javob qaytargan: «Milliyat masalasi to‘g‘risida axtarganimizda hech narsa
ko‘rsatilmagan. Milliy masalaga qaratilib bir lug‘at nashr etilgandan keyin munosib bir javob berish niyatidamiz. Har holda, Sovetlar hukumatida mustamlakachilar jumhuriyati bo‘lmaydir. O‘rtoq, bu masala to‘g‘risida Angliya hukumatiga murojaat qiling!».
Markazdan yuborilgan kommunistlar bilan birga mahalliy rahbar xodimlarning Turkiston mintaqasining milliy-hududiy chegaralanishi masalasidagi fikrlari rasmiy matbuotda bosilib turdi. Masalan, Zelenskiy, Aytakov, Gajuxov, F. Xo‘jaev, A. Muhiddinov, S. Xo‘janov, I. Xidiraliev va boshqalarning nutqlarida milliy siyosat to‘g‘ri hal etilishiga ishonch bilan qaraldi.
1924 yil 4 iyun kuni Moskvada 13-firqa qurultoyi bo‘lib, unda Turkistondan vakil S.Xo‘janov ishtirok etadi hamda unda ko‘rilgan masalalar matbuotda e’lon qilinadi. Bu qurultoyda O‘rta Osiyoning milliy-hududiy chegaralanishiga doir


352




muhim masalalar muhokama etiladi. Eng asosiysi, milliy respublikalar tashkil topgach, O‘rta Osiyo o‘lkalari birikib, federatsiya tuzilishi masalasi ko‘riladi. Dastlab qurultoyda O‘rta Osiyo byurosi nomidan Rudzutak ma’ruza qilganidan keyin Turkistondan borgan har bir millat vakillariga so‘z beriladi. Afsuski, o‘zbek, qozoq, turkman va qirg‘iz millatiga mansub vakillar ham O‘rta Osiyoning yagona federatsiyaga birlashishiga hali erta ekanligini ta’kidlab, bu masalaga rad javobini beradilar.
O‘rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishning o‘tkazilishi paytida milliy- etnik nizolarning oldini olishga bag‘ishlangan bir qator maqolalar e’lon qilingan. Jumladan, hukumat vakillaridan biri Hojiboev milliy muxoliflikka bormaslik va etnik nizolarning oldini olishga e’tibor qaratadi. Afsuski, milliy-hududiy chega- ralanish arafasida milliy etnik nizolar va hudud talashishlar kuzatiladi. Mahalliy ziyolilardan bo‘lgan Ismoilzoda matbuotda bu kabi janjallarni to‘xtatishga chaqiradi. «Milliy jumhuriyatlarga ajratish to‘g‘risida gazetalarimizda ko‘b narsalar ko‘rilmokdadir. Bu to‘g‘rida «Oq jo‘l», «Angbakchil qozoq» (Urunburug‘da), Turkiston, Farg‘ona va Zarafshonda har xil maqolalarning ichida aksarisi bir tomonliq va tor bir o‘lchovda millatchilik ruhida bo‘ldikim, bu matbuotimizda katta nuqson hisoblanadir. Bunday maqolalarning natijasida matbuotimizda milliy shovinizm ruhining ko‘tarilishini sezamiz, hatto bu to‘g‘rida gazetamizning bir-birlari bilan omma orasiga millatchilik shovinizmining tuxumini ekish emasmi? Masalan, «Turkiston» bilan «Oq jo‘l» janjallari «Angbakchil qozoq»ning haddan oshishi, Zarafshonning chiqishi va Farg‘onada Alievning maqolasi va boshqalar. Albatta, biz bu yerda aybning kimda va qaysi tomonda ekanini surishtirmay matbuotimizning bu xususida to‘g‘ri yo‘l tutishini va uning har masalada ijtimoiy qarashga ega bo‘lishini chindan tilab qolamiz».
Shu bilan birga, «Yacheyka yoki rayondagi firqa a’zolarini aldab, sen o‘zbek jumhuriyatiga o‘t, sen qirg‘iz jumhuriyatiga o‘t deb ul bechoralarni miyasini aynitishdan nima foyda bor? Tezisdan chetga chiquvchilarga tegishlik firqa idoralari chora ko‘rsalar kerak» degan fikrlar matbuot sahifalarida uchragan.
1924 yil 8 mayda O‘rta Osiyo iqtisodiy konferensiyasida qatnashish uchun Toshkentga kelgan Xorazm delegatsiyasi a’zolari RKP(b) MQ O‘rta Osiyo byurosi raisiga «Xorazmda milliy masalaning hal qilinishi to‘g‘risida maktub» topshiradilar. Unda Xorazmni mustaqil ma’muriy rayon sifatida o‘zining doirasida qoldirish, shuningdek, Xorazm Respublikasi bilan Turkiston Respublikasining Amudaryo viloyatini birlashtirish taklif qilingan edi. Aslida, bu Xorazmning chegaralanish o‘tkazilishini rad qilishi edi... 1924 yilning 26 iyunida yangilangan Xorazm kommunistik partiyasi Xorazm uchun ham milliy chegaralanishning zarurligini e’tirof etadi.


353




Xorazm Respublikasi Markaziy Ijroqo‘mining raisi Sulton Qori Jumaniyozov «Keyinroq qoldik» sarlavhali maqolasida o‘lkaning milliy chegaralanish uchun ortda qolganligi sababini tushuntirishga harakat qilib shunday deydi: «O‘lkamizning markazdan juda uzokda bo‘lishi va yo‘llarining qiyinligi sabablik ko‘b masalalar bizga juda qiyin va butunlay eshitilmasdan qolar edi. Milliy chegaralash masalasi ham shunday bo‘ldi. 1924 yilning yanvar oyida o‘rtoq Mizlavik Xivaga kelib, milliy chegaralash masalasida doklad qildi. Lekin bu doklad bo‘yicha uning asosiy qoidasini va qanday yo‘lda bo‘lishini bilgan odamimiz bir bo‘lsa, bilmaganimiz o‘n bo‘ldi... O‘rta Osiyo byurosining kotibi o‘rtoq Korklin Xivada bo‘lib, milliy chegaralash masalasida qanoatlanarlik dokladlar qildi va uning asosiy foydalarini tamoman tushuntirdi. Shundan keyin biz Xorazm o‘zbeklari uchun O‘zbek jumhuriyatiga qo‘shilishdan boshqa chora yo‘qligini tushundik. Lekin shunday bo‘lgani holda qo‘shilishga qaror berib, shuni O‘rta Osiyo byurosiga bildirdik va qarorimizni topshirdik. Natija nima bo‘lur, hozircha ma’lum emas...»
Bolsheviklarning Turkiston mintaqasini milliy chegaralashdan maqsadi ushbu o‘lkalarni xomashyo yetkazib beruvchi hududiy birlikka yoki rayonga aylantirish edi. Hatto O‘rta Osiyoda milliy chegaralanish jarayoni bo‘layotgan bir paytda xomashyo va xo‘jalikka qarab yirik shirkatlar tuzish loyihasi allaqachon yaratilgan edi. «O‘rta Osiyo jumhuriyatlarini chegaralash munosabati bilan Turkiston paxtachilik shirkatini ikkiga ajratish to‘g‘risida loyiha tayyorlana boshlandi. Bu shirkatlarning biri «rus-o‘zbek shirkati» va ikkinchisi «rus-turkman shirkati». «Rus-o‘zbek shirkati» hay’atiga O‘zbekiston jumhuriyati bilan unga qaragan qozoq, qora qirg‘iz, tojik rayonlari hamda Buxoro bilan Xorazmning ko‘proq qismlari kiradir. Buxoro bilan Xorazmning qolgan qismlari «rus-turkman shirkati»ga kiradir. Turkiston paxtachilik shirkatining sarmoyasi bu jumhuriyatlarda ekilgan va ulardan sotib olingan paxtalarning hisobiga qarab taqsim qilinadi ya’ni bo‘linadir».
Davriy matbuotda berilgan rasmiy ma’lumotga ko‘ra, O‘zbekiston SSRning maydoni (tojik muzofotidan boshqa) 440 ming murabba’ chaqirim va 7 ta muzofotdan: Toshkent, Samarqand, Farg‘ona, Zarafshon, Surxon, Qashqadaryo hamda Xorazmdan iborat ekanligi qayd etilgan.
Toshkentda 1924 yilning 5 dekabr sanasi O‘zbekiston SSRning tuzilgan kuni sifatida bayram qilingan. 5 dekabr tantanasini o‘tkazish bo‘yicha Rahmat Ahmadiy raisligida komissiya tuzilib, tadbirni o‘tkazish rejasi ishlab chiqilgan. Ushbu tantanada O‘zbekiston inqilob qo‘mitasi nomidan F.Xo‘jaev, Butunrusiya kommunist firqasi O‘rta Osiyo byurosi nomidan Zelenskiy, eski shahar ijroqo‘mi firqa raykomi kasabalar byurosidan Mallaboev, bundan tashqari, Rahimboevning tabrik so‘zlari yo‘llangan.


354




1925 yil fevralda Buxoro shahrida chaqirilgan sovetlaming birinchi s’yezdi «O‘zbekiston SSRni tuzish to‘g‘risidagi deklaratsiya»ni qabul qildi. Bu deklaratsiyada shunday deyilgan edi: «Sovet hokimiyatining Sharqdagi avangard posti bo‘lgan O‘rta Osiyoda millatlaming o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini amalga oshirish maqsadi bilan sobiq Turkiston, Buxoro va Xorazm respublikalari hududlaridagi o‘zbek yerlarining qishloq va ovullari mehnatkashlar ommasi birinchi sovetlar s’yezdi orqali bu xalqning tarixida ilk marotaba ishchi va dehqonlar O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi ta’sis qilinganini e’lon qiladilar».
O‘zbekiston SSRning poytaxti masalasi ham matbuotda ko‘p muhokama qilingan. Respublika markazining Samarqand shahri bo‘lishini barcha mahalliy aholi vakillari yoqlab chiqqanidan so‘ng, «Markaz» ham buni tasdiqlaydi. Matbuot materiallarida keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, hukumat va qator muassasalar uchun binolar qurish va shaharni obodonlashtirish maqsadida «Markaz»dan mablag‘ ajratilgan. «Samarqandni markaz holiga qo‘yish uchun hozirliq boradir. Buning uchun markaz million so‘m berdi». To‘plangan materiallarga tayanib shuni aytish mumkinki, qisqa muddatda (1924 yil 5 dekabrdan 1925 yilning 3 apreliga qadar) Buxoro va Toshkent shaharlari O‘zbekiston SSRning poytaxti vazifasini bajardi. 1925 yilning 3 aprel kuni respublika poytaxti Samarqandga O‘zbekiston markaziy hukumati ko‘chib boradi. Poytaxtning Samarqandga ko‘chib kelishi munosabati bilan shahar maydonida bayram bo‘lib, unda F.Xo‘jaev, Y.Oxunboboev, LXidiraliev, V.Ivanov va boshqalar tabrik yo‘llaydilar. Jumladan, Ivanov shunday deydi: «Bu kungacha tarixda hech bir davlatning o‘z poytaxtini yaxshi katta shahardan ko‘ra quyiroq darajada bo‘lgan shaharga ko‘chirgani ko‘rilmagan. Sovet hukumati bo‘lsa o‘z poytaxtini mehnatkashlarga eng yaqin bo‘lgan joyga quradir».
Xorijda yashagan vatandoshlarimiz tomonidan nashr etilgan jurnalda sovet milliy siyosati va O‘rta Osiyoning mil-liy chegaralanishiga oid maqolalar talaygina. Jumladan, ushbu jurnalning ta’sischisi bo‘lgan Mustafo Cho‘qay O‘rta Osiyoning milliy chegaralanishi xususida shunday deydi: «Turkistonning ayrim bo‘limlari - Turkmaniston, Qozog‘iston, Tojikiston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston sovet jumhuriyatlari bo‘ldimi. yo‘qsa, qozoq, o‘zbek, qirg‘iz, tojik, turkman rayon va yo u okruglari ataldimi farqsizdir, baribir, ularning hammasida O‘rta Osiyo byurosi va boshqa bir qism bilan Moskva idorasining diktaturasi ostida bo‘ladir».
Xulosa qilib aytganda, O‘rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish jarayoni bolsheviklar milliy siyosatining yangi bosqichi b o‘lib, bunda milliy mojarolarning oldini olishi va hududlarning iqtisodiy taraqqiy etishi belgilangan edi. Ammo milliy nizolar, ya’ni hudud talashishlarning davom etishi natijasida Turkiston mintaqasining yaxlitligiga putur yetdi. Sovet namunasida tuzilgan mazkur


355

respublikalar iqtisodiyoti bir yoqlama, sobiq Ittifoqning xomashyo yetishtiradigan chekka hududlariga aylantirildi.