3
Рза шащ башда олмагла щаким даиряляр ачыг фашистпяряст
мювге тутмуш
,
юлкяни Алманийа кяшфиййатчыларынын фяалиййят
мейданы етмиш вя яслиндя ону Алманийанын ялалтысына
чеврилмяк тящлцкяси гаршысында гоймушду
.
Буна эюря
1941-
ъи
ил августун
25-
дя ССРИ вя Бюйцк Британийа щюкумятляри юз
гошунларыны Ирана йеритдиляр
.
Инэилис гошунлары Иранын
ъянуб
,
Совет гошунлары ися шимал реэионлары
,
о ъцмлядян
Азярбайъан яйалятини тутду
.
Бир гядяр сонра
(1942-
ъи илин
сонларында
)
АБШ-ын да щярби щиссяляри Ирана эятирилди
.
Бцтювлцкдя
Иран
,
хцсусиля
дя
Ъянуби
Азярбайъан
,
мцттяфиглярин Совет Иттифагыны щярби сурсат вя техника
,
ярзагла тямин едян ян мцщцм няглиййат артерийасына
(
Иран
кюрфязиндян Хязяр дянизи сащилляриня гядяр
)
чеврилди
.
Мцщарибя илляриндя Иранын дахили
ишляри вя хариъи сийасяти
,
щабеля мцттяфиглярин Иран гаршысында тяящщцдляри бир сыра
сазишляря
(
хцсусян
1943-
ъц илдя ССРИ
,
АБШ вя Инэилтярянин
дювлят башчыларынын Тещран конфрансында гябул етдийи
бяйанатла
)
мцяййян едилди
.
Сазишлярдя нязярдя тутулурду ки
,
мцттяфигляр Иранын дахили ишляриня гарышмайаъаг
,
бцтцн
ваъиб мясяляляри бирэя щялл едяъяк вя мцщарибя гуртарандан
сонра ян эеъи алты ай ярзиндя гошунларыны Ирандан
чыхараъаглар
.
Рза шащын щярби-полис режиминин ифласа уьрамасы
(1941-
ъи илин сентйабрында мцттяфиг гошунларына мцгавимят
эюстярмяк ниййяти пуча чыхдыгда Рза шащ оьлу Мящяммяд
Рзанын хейриня тахтдан ял чякди вя инэилисляр тяряфиндян
Ирандан сцрэцн едилди
)
нятиъясиндя юлкядя реал щакимиййятин
парламентя вя онун тяшкил етдийи щюкумятя кечмяси
,
конститусийада нязярдя тутулмуш бязи тясисатларын
,
сийаси
азадлыгларын гисмян бярпасы
,
сийаси мящбусларын азад
4
едилмяси
(
бцтцн
бунлар
Иран
тарихиндя
«
Шящривяр
»
1
щадисяляри адыны алмышды
)
Иранда иътимаи-сийаси щяйатын
ъанланмасы цчцн ялверишли шяраит йаратды
.
Илк вахтлар
кортябии чыхышлар
,
митинг вя нцмайишляр шяклиндя башланмыш
бу щярякат йенидян сийаси мейдана чыхмыш мцхтялиф мяслякли
партийаларын
,
чохлу гязет вя журналларын фяалиййяти
нятиъясиндя эетдикъя мцтяшяккил иътимаи-сийаси мцбаризя
формасыны алырды
.
Ясас тялябляря
–
дювлят гурулушуну
демократикляшдирмяк
,
мцлкядар-феодал тябягясинин аьалаыьыны
мящдудлашдырмаг
,
зящмяткешлярин вязиййятини йахшылашдырмаг
вя щцгугларыны горумаг
,
юлкянин суверенлийини тямин етмяк
вя с
.
дахил иди
.
Иранын айры-айры районларынын иътимаи
-
сийаси инкишаф сявиййясиндян вя башга амиллярдян асылы
олараг бу щярякат щям радикал
,
ардыъыл вя йа яксиня
,
мютядил характер дашыйыр
,
щям дя бязи щалларда мцртяъе
шякил алыр
,
бу вя йа диэяр иътимаи-сийаси гцввялярин
мянафейини
якс етдирирди
.
Юлкянин сийаси щяйаты защирян нормал шякил алмышды
.
Йенидян мейдана чыхмыш сийаси партийалар вя тяшкилатлар
(1941-1943-
ъц иллярдя бунларын сайы
30-
а чатмышды
),
мятбуат
,
мцхтялиф клублар
,
иътимаи-мядяни тяшкилатлар юлкя
гаршысында дуран дахили вя хариъи проблемляри сярбяст
мцзакиря едир
,
юз програм вя тяляблярини иряли сцрцр
,
парламент васитясиля бунлары ганунлара чевирмяйя чалышырды
.
Лакин мцщарибя нятиъясиндя фашизмин ифласа уьрайаъаьы
йахынлашдыгъа Ирандакы сийаси вязиййят мцряккябляшир вя
мцбаризя
кяскинляширди
.
Юлкянин
игтисади
вязиййяти
писляширди вя бунун да ясас аьырлыьы биринъи нювбядя
зящмяткеш
тябягялярин
–
фящлялярин
,
хырда
буржуа
5
цнсцрляринин
,
мцяллимлярин
,
дювлят апаратында чалышан
сырави мямурларын цзяриня дцшцрдц ки
,
бу да онларын
мцхтялиф формаларда
(
тятилляр
,
кцтляви шикайятляр вя с
.)
чыхышларына сябяб олурду
.
Бу тябягялярин мянафейини ян
ардыъыл
сцрятдя
(
лакин
бязян
реал
вязиййятля
щесаблашмайараг
) 1942-
ъи илин яввялляриндя йарадылмыш Иран
Халг Партийасы
(«
Щизби Тудя
»)
вя она йахын олан щямкарлар
иттифаглары
,
мятбуат органлары
(
онлар
«
Азадлыг ъябщясиндя
»
бирляшмишди
),
иътимаи
,
мядяни тяшкилатлар мцдафия едирди
.
Юз кцтлявилийиня
,
иряли сцрдцйц ясас шцарларына эюря бу
органлар
,
демократик ъябщяни тяшкил едирди
.
Икинъи
,
либерал
ъябщяйя
«
миллиййятчи
»
типли партийа вя тяшкилатлар
(мясялян
,
мцщаъирятдян гайытмыш Сейид Зийаяддин Тяба
-
Тябаинин башчылыг етдийи
«
Вятян
»
партийасы
)
дахил иди
,
бурайа йаланчы щямкарлар иттифаглары
,
ясасян хырда вя орта
буржуазийа
,
зийалыларын хейли щиссяси
,
забитлярин орта
тябягяляри гошулурду
.
Цчцнъц ъябщяни
ясасян ири мцлкядарлар
вя компрадор буржуазийа
,
тайфа ханлары
,
ири дювлятмямурлары
вя йцксяк рцтбяли забитляр
,
эенераллар тяшкил едирди вя
буна эюря бу ъябщя ян мцщафизякарлар
,
мцртяъе гцввяляри
бирляшдирирди
.
Ону да гейд етмяк лазымдыр ки
,
щямин
ъябщялярдян щеч бир
,
хцсусян щакимиййят башында дуран
цчцнъц ъябщя там ганунчулуг
чярчивясиндя щярякят етмирди
.
Нящайят
,
мцщарибя дюврцндя
,
хцсусян
1943-
ъц илдян
башлайараг юлкядя сийаси-иътимаи вязиййятя тясир эюстярян
даща бир амили
–
хариъи дювлятлярин
,
йяни бир тяряфдян
ССРИ
,
о бири тяряфдян АБШ вя Инэилтярянин Ирандакы
сийасятини дя гейд етмяк лазымдыр
.
Онлар юз бяйанатларында
Иранын дахили ишляриня гарышмайаъагларыны дяфялярля елан
етмишдилярся дя
,
бу принсипи даима позурдулар
.
ССРИ
щюкумяти
,
илк нювбядя фящля вя кяндлилярин
,
зийалыларын