Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
23 tatı, Feodor Metohitin Plutarx haqqında oçerki və s.) özü- nün dayazlığı və nəzəri primitivliyi ilə fərqlənirlər. *** Antik mədəniyyətə bütün Orta əsrlər boyunca düş- məkdə olan maraq yalnız İntibah dövründə yenidən bər- pa oldu. XIV əsrdə İtaliyada humanizm hərəkatı kimi baş- layan İntibah mədəniyyəti diqqətini antik dünyaya yö- nəltməklə “qaranlıq dövr”ə son qoydu. Lakin qədim yu- nan və Roma mədəniyyətinə yüksələn maraq, bu sahə ilə əlaqədar bir çox əsərlərin meydana gəlməsi hələ klassik filologiyanın ayrıca fənn kimi yaranması demək deyildi. Bu iş bir qədər sonra, XVIII əsrdə baş verəcəkdi. İntibah dövründə antik ədəbiyyata daha çox həvəskar baxış hökm sürürdü. Bir çox ədiblər antik ədəbiyyata, onun görkəmli nümayəndələrinə öz sevgilərini izhar edir, or- todoksal xristian ideologiyasının ayıq-sayıq keşikçiləri ilə polemikalara girir, qədim ədəbiyyatı müdafiə edirdilər. Intibah dövründə xüsusən İtaliyada yaranan ədəbiyyat nəzəriyyələrinin çoxluğunu ədəbi-tənqidi görüşlərin in- kişafı kimi qələmə vermək, fikrimizcə, doğru olmazdı. Lui Sezar Skaliqer, Antonio Minturno, Lüdoviko Kastavetro, Filipp Sidni, Con Drayden, Jan de la Tar, Martin Opits, Ni- kola Bualo-Depreron və b.-nın “Poetika”larında klassi- sizm ədəbi metodunun normativ əsasları işlənirdi. Ayrı- ayrılıqda bu müəlliflərin hər biri Aristotelin, Horasinin “Poetika” larından bəhrələnsələr də, heç biri nə Aristotel 24 və Horasi, nə də antik dövrün digər görkəmli ədəbiyyat xadimləri, onların ədəbi irsi haqqında hər hansı diqqətə- layiq tənqidi mülahizələr söyləmişlər. XIV-XVI əsrlərin İntibahı və XVII əsrin Klassisizmində meydana gələn “Poetika”lar sırf ədəbiyyat nəzəriyyəsinin məhsulu idi. Antik incəsənət və ədəbiyyat haqqında İntibah dövrünün ədəbi-tənqidi fikirlərinə daha çox həmin dövrün görkəm- li ədiblərinin əsərlərində rast gəlirik. XIV əsr İtaliya inti- bahının ilk nümayəndələri Françeska Petrarka və Covani Bokkaçonun ədəbi irsi bu mənada böyük maraq doğurur. Petrarka “Özümün və başqasının nadanlığı haqqında” traktatında, Covani Bokkaço “Bütpərəst allahların şəcə- rəsi” əsərində “Qaranlıq dövr”dən sonra ilk dəfə olaraq antik ədəbi irsin müdafiəsinə qalxırdılar. XV əsrdə gör- kəmli Florensiya humanisti Koluçço Salutati humanizm hərəkatının xristian xarakterə malik olduğunu vurğula- yaraq, məhz bu mövqedən antik ədəbi irsi dövrünün “müqəddəs nadanlar”ından (oxu: kilsə xadimlərindən) qoruyurdu. Salutati keşişləri latın qrammatikasını bilmə- məkdə və ona görə də müqəddəs İncilin mənasını dərin- dən anlamamaqda günahlandırırdı. Görkəmli humanistin fikrincə, dini kitablar və bütpərəst poeziya öz ruhu etiba- rilə bir-birinə çox yaxındırlar. Onlar arasında heç bir zid- diyyət yoxdur, bir-birilərini tamamlayır və hər ikisi in- sanların həqiqətə yaxınlaşmasına yardım edirlər. XV əsrdə İtaliyanın görkəmli mütəfəkkirlərindən Leonardo Bruni orta əsrlərin xristian mütəfəkkiri Kesari- yalı Vasilinin “Yeniyetmələrin bütpərəst kitablarından 25 necə xeyir əldə etmələri haqqında” traktatını italyan dili- nə tərcümə və şərh etmiş, antik ədəbi irsin təbliği ilə məşğul olmuşdur. L. Bruni antik müəlliflərdən Aristote- lin, Platonun, Plutarxın əsərlərini, Demosfenin, Esxinin nitqlərini də italyan dilinə çevirmişdir. XVII əsr Fransa klassisizminin dahi nümayəndələri Kornel, Rasin və Mol- yer də öz əsərlərinə yazdıqları müqəddimələrdə antik dramaturgiya haqqında, onun tanınmış nümayəndələri- nin yaradıcılıq xüsusiyyətləri haqqında ədəbi-tənqidi fi- kirlər bildirmişlər (bu fikirlər daha çox izahedici xarakte- ri daşıyır). Lakin bu yazılar da “subyektiv müəllif mövqe- yi” səviyyəsindən yüksəyə qalxa bilmirdi 3 . *** XVIII əsrdən başlayaraq antik ədəbiyyatın və incəsənətin tədqiqi Almaniyada xüsusilə böyük vüsət aldı. Dünya estetik fikir tarixinə daxil olmuş üç görkəmli alman mütəfəkkirinin fəaliyyəti məhz bu dövrə aiddir. Bu şəxsiyyətlər öz yaradıcılıqları ilə alman klassik ədəbiyyatı (Höte, Şiller) üçün münbit zəmin hazırlamış, onların ideya sələfləri olmuşlar. Dünya mədəniyyəti tarixinə həm də arxeologiyanın yaradıcısı kimi daxil olmuş İ.İ. Vinkelmanın (1717-1768) elmi-ədəbi fəaliyyəti klassik filologiyanın uzun əsrlik inkişafı tarixində, fikrimizcə, özünəməxsus dönüş nöqtəsidir. Məhz bu 3 Античное наследие в культуре Возрождения. М., 1984. 26 görkəmli alimin antik incəsənət və onun tədqiqi sahəsində yazdığı əsərlərlə Qərb dünyasında klassik filologiya fənni ilk dəfə olaraq elmi əsaslar üzərinə qo- yuldu. 1764-cü ildə Vinkelman “Qədim incəsənət tarixi” traktatını yazdı və bununla Avropa elmində antik dünyaya həvəskar baxışlara demək olar son qoyuldu. Alim keçmiş dövrlərin tədqiqatçıları kimi qədim yunan abidələrinə heyranlığını ifadə etməklə, onlar haqqında müxtəlif məlumatlar toplamaq və müasirlərinə həmin əsərlərin gözəlliklərini, cəmiyyət üçün müsbət cəhət- lərini göstərməklə kifayətlənmirdi. Vinkelman antik gözəlliyin mahiyyətini başa düşməyə, başlıca xüsusiy- yətlərini aşkarlamağa, bu gözəlliyi doğuran səbəbləri aydınlaşdırmağa çalışırdı. Bu isə artıq yeni elmin ilk əlamətləri idi. O, antik incəsənətin yaratdığı obrazları ideallaşdırır, bu obrazların başlıca xüsusiyyətini “onların nəcib sadələyində və sakit böyüklüyü”ndə görürdü 4 . Vinkelmana görə, antik müəlliflər öz əsərlərini yaradar- kən ilk növbədə gözəllik qanunlarını əsas tuturdular. Ona görə də bu obrazlar insani ehtiraslardan, əzab-əziyyət hisslərindən yüksəkdə durur, hətta həyatın ən ağrılı məqamlarında belə gözəllik cizgilərini itirmirdilər. Bu zaman alim misal kimi mifoloji Laokon obrazını göstə- rirdi. Antik heykəltaraşlar bu qəhrəmanı ağır mənəvi əzablar çəkdiyi məqamda canlandırmışlar: onun gözləri qarşısında oğulları məhv olur, lakin Laokon əzablara 4 Вопросы классической литературы., М.. 1965, səh. 71. Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|