Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏSƏRDƏN QAYƏ
- PEYĞƏMBƏRİN SƏCİYYƏSİ (XARAKTERİ)
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 91
İştə böyük təsvir edilən “ağız”ın kiçik və çocukca sözləri “parlaq vicdanlar”, “böyük duyğular” diyə göstərdikdə Peyğəm- bər kəndini dəxi o zümrədən sayır və halbuki Üçüncü Rəis ona kəskin bir surətdə həddini göstərərək diyor:
Daha digərləri onu məsxərə və istehza ilə “həddəsni” sözlə- rində əlavə edirlər: Pək gözəl natiq imişsin, yahu! Bir masal söylə, beş-on ayət oxu.
Bu da yetməzsə ona “dəlidir, bəlkə də sərsəm şair...” deyə tərif etdikləri halda Peyğəmbər əvvəlcə özünün “parlaq vicdan- lar”dan olduğunu isbat etməli və sonra paraya satılmaz olduğunu, “böyük duyğular” pak və müqəddəs olacağını göstərə bilirdi. Bu isə məntiqdə qəbul edilməz bir məsələ olur. Peyğəmbərin Şəmsa- ya qarşı qullandığı sözlərə diqqət edilsə nə qədər zəif və soğuq saçan yerləri var... Halbuki o qönçə bikri Hər gün binlərcə göz əmər. İlax.
Yeri bir qadını bir qızdan daha yüksəklərə çıxarmaq heç də şairanə olmasa gərək. Şəmsə ilə olan müsahibəyə aşağıda bir az daha ciddi yaxlaşı- rız və Peyğəmbərin bütün zəifliklərini orada görəriz.
Cavid Peyğəmbər ilə öylə imanlı və qənaəti möhkəm bir tip yaratmaq istəmişdir ki, o adam öz fikrinə və idealına bütün vic- danilə inanmış və məqsuduna irmək için hər bir şeydən; məzmu- nu olan gözəllərdən, eşqdən-məhəbbətdən, eyş-işrətdən və hətta
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 92
əziz canından belə keçmiş, yalnız sarıldığı həqqi təbliğ etməkdə əzm və səbat göstərmiş olsun. Böylə bir tipi təsvir etməklə qalma- yır, bəlkə Cavidin fikri bir az da inkişaf edir. O göstəriyor ki, yal- nız böylə bir adam öz amalına vasil və nəticədə fəth və zəfərlərə nail ola bilir.
Son dərəcə dəqiq və məharətli bir surətdə Peyğəmbər mühiti təsvir edilə bildiyini təslim etmədən iləri getməyəcəyəm. Bu mühiti apaçıq “Peyğəmbər” pyesində görmək mümkündür. O zamankı bütpərəst ərəb dini və tanrı məsələsinə yalnız şəxsi mənfəət nöqteyi-nəzərindən yaxlaşırdı. Ona övlad vermiyən bütü təhqir etməkdə bir günah görməz. “Cibindən taxta bir bütü çıxarıb” yerə atan Topal birisi əvvəla büt yapanı:
Deyə danlar. Dinə olan laqeydlik Baş Rəisin sözlərində daha açıq görüliyor. O, Peyğəmbərə beyət və yəni dini qəbul etməyi bir vicdan məsələsi saymayır, ona görə də:
Və onu tənə edən qarısına küfr edərkən kəndi kəndinə dalğın bir surətdə diyor: Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 93
“Ah, siyasət bunu icab etmiş... Bən onun dininə uydumsa, demək Bunda bir başqa səbəb olsa gərək...
Böylə bir xəlqin içində vücuda gəlmiş Peyğəmbərin öhdəsinə düşmüş olan vəzifə iki tərəfdən çətinləşir. Birinci: yeni bir din gətirmiş olduğu için xəlqi əski dindən ayırıb yenisinə uydurmalı və ikinci: böylə dinə laqeyd olan bir xəlqdə onların təsəvvüratına uyğun olmayan yeni bir həyata onları alışdırmalı və dinə hörmət kibi bir duyğu oyatmalı. Böylə bir adam dəxi sərt və əsəbi olmaq- dan tamamilə uzaq, bəlkə bütün hərəkətlərində kəndini xəlqə sevdirmək kibi səviyyəyə malik olmalıdır. Əcəba Peyğəmbərdə əsəbilik varmıdı? Cavidin Peyğəmbərin- də helm və sükundan çox az əlamət vardır. Yalnız bir Şəmsaya qarşı və yaxud bir çox başqalarına qarşı əsəbilik göstərdiyi nöq- tələr alınsa onda helmdən bir nümunə belə görülməz. Çocuqların istehza və daş atdıqlarına qarşı laqeyd qaldığını göstərənlər Pey- ğəmbərin bu cəhətdən yalnız köməksiz olacağından dolayı iləri gələn bir halət olduğunu isbatdan başqa bir çarə bulmazlar. Pyesdəki qayədən bəhs edən Cavidin yaratdığı tip son dərəcə imanlı və öz gücünə güvənmiş olmalıdır dedik. Öylə səciyyəsi olmadıqda kimsə böyük bir inqilab dahisi olamaz. Lakin Şəmsaya qarşı Peyğəmbərin məfkurəçi olduğunu göstərmək istəyən Cavid onun Şəmsədan qaçdığını və qızın:
Vurğun könlüm, gözəlliyim.
Kibi eşqin son pərdəsini açdığına qarşı: Əvət gözəl!.. Yıldızların sevdasından yaradılmış bir çiçəksin Gözəlliyin mənasından daha dilbər bir mələksin Fəqət bir tanrı ki, sana böylə gözəllik vermiş Nədən xor baxırsan, ona neçin etməzsin pərəstiş? Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 94
Bütün bir kütləyə rəhbərlik iddiasında bulunan bir Peyğəm- bərin Şəmsa məntəqələrini qarşılaşdıralım: Peyğəmbərə vurulmuş qız, bir bəhanə bulub onun önünə keçir. O da qızdakı gözəlliyi təslim etməyə bilməz:
İfadəsilə başlanan eşq macərası müqəddəməsində ilk əvvəl Peyğəmbər şaşırmış və onda olan mənasız və deqadan təşbihlər ilə qızı mədh edər, fəqət birdən-birə özünün kim olduğu və nələr təlqin etdiyi xatirinə düşür, haman qızı tanrının varlığına inandır- maq istər. Bu parça fəqət məntiqi soğuq qaçar. Burada Cavid Peyğəmbəri öylə zəif göstərmək istəyor. Şair təsvir etdiyini idealizə edərək onun heç bir gözəlliyə uymadığını və öz idealından başqa heç bir şeyi tanımayan (müsbət mənasilə) mütəəsib görmək istəyor. Şəmsa guya anlamayormuş kibi:
1 Bu nöqtədə şeiriyyətin də zəfə uğradığını hətta bir bayağı müsihibədə olan incəlikdən ari olduğunu unutmayalım. – H.Z.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|