Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bu ruh tamamilə dərəbəylik cəmiyyətinin ruhu və bu üsu- li həyatdan hala çıxmamış Şərq millətlərinin həyati ruhudur
- HÜSEYN CAVİD VƏ “PEYĞƏMBƏR”İ
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 78
Kəndini idarə etməkdən belə aciz olan ata-ana, bir qızın vü- cuda gəlməsindən o qədər də məmnun olmaz. Kim bilir, bu qız həddi-bülüğə gələnə qədər gözəlmi, çirkinmi olacaq, başına nə müsibətlər gələcək, təbiətin və ətraf ellərin hücum və axıntılarına qarşı durmaq, elinə-əqdabasına yardım edə biləcək yalnız oğlan, yenə də oğlan ola bilər: böylə isə bir qızın nə əhəmiyyəti var, onun içindir ki, daima bir qızı ərə verəndə:
Bircə dənə qız, gəlin!”
diyorlar. İştə onun içindir ki, “Qız yükü, duz yükü” zərbül-məsəli mövcuddur. Böylə olan surətdə qız və qadının mövqeyi iki nöqtədə duracaqdır: 1 – Qadın bir oyuncaq. 2 – Qadın bir ehtiras, bir şeytənət mənbəyi. İştə onun içindir ki: Həp cinayət!.. Qadın cinayatı! Həp qadın cürmi-ehtirasatı! Qadın insanı haqdan ayrı salır, Həm qadınlar başa bəla sayılır. *
Kibi fikrini bir şeyxin ağzından eşidirsiz. Böylə bir zehniyyə- tin qadına xor baxacağı aşkardır. Madam ki, insanın yeganə imid- gahı tanrıdır. Qadın da insanı ondan ayrı salırmış, demək ki, o qa- dına yaxlaşan, ona məczub olan zatdı. Ona görə də həqiqətə var- maq istəyənlər, gözəl qadından qaçmalı, işvəkara aldanmamalıdır. Cəmiyyətin bundan başqa tələbləri də var: ailənini övladı oldu, cəsur, dilavər, cəngavər olsun. Qəhrəmanlıq, pəhləvanlıq ərz edən gənc cəmiyyətin ən sevimli, ən möhtərəm bir fərdi sayıla- caqdır. Əksər ovqat böylə gənclər az bir zamanda cəmiyyətin
* Şeir parçası “Şeyx Sənan” faciəsindəndir. İ.O. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 79
rüəsasına əqraba ola bilər. Ona görə də gələcəyi əmindir denilir (Avropada XI əsrdən əvvəldə tibqi böylə idi). Bir tərəfdən əşraf, rüəsa, üməra əlində (xan, sultan, padşah), digər tərəfdən də gündən-günə qüvvətlənməkdə olan ruhaniyyət əlində çarmıxa çəkilmiş xəlq özünün talesizliyini layənşüur bir surətdə anlamağa başladıqca həyatda münfəil (Passiv) olur. Burasını eyni anlamış ruhanilər dəxi dünyanın faniliyindən axirət için çalışmaq lazım olduğundan bəhs edər və əvam xəlqi bir az da qəflətə daldırmağa səy və qeyrət edərlər. Müstəsna bir kitlə isə saraylar, xanədanlar ətrafında eyş və işrətlə gün keçirməkdən başqa bir şey bilməzlər.
Məlum ki, böylə zamanlarda ən çox bəyənilən nəzm və yüksək üslublu ədəbiyyat olmalıdır. Böylə olmazsa nə şahanə böyük- lərə, nə də kübaranə yaşayan müstəsna kütləyə yaxışmaz olur. Böylə bir əsrin fəlsəfəsi nə olmalıdır? Mütləqa təsəvvüf – M i s t i s i z m. Bunun ardınca gələn ədəbiyyat isə yuxarıda söylədiyim ədəbiyyati həqiqidən Reálité olur. Keçmiş dərəbəylər ədəbiyyatı nəsil və pədərlə fəxr etməyi tərcih edərdisə, bu ədəbiyyat şəxsi qüdrət və istedada, qabiliyyətə, zəkavətə diqqət edər. İstiarələrdən, rəmzlərdən qaçar, həyatı sev- məyə, dini şeylərdən uşaqlaşmağa çalışar. Sevgi və əşqi-ilahi bir şəkildə olmaz və onun nəhayəti Leyli və Məcnunda olduğu kibi bir Zeydin uyqusilə aydınlaşmaz, bəlkə mübarizələrlə aşiqlər məşuqələrinə vasil olurlar. Eşqi-bəşəri başlar. Bunun ardınca həyatda daha nə təbəddülat olur? İnsanlar daha fəal, daha uzaqları görmək və bilmək iştiyaqilə qalxar. Bu dəfə bütün civarını bir az daha günəşin yolu ilə gedərək hər tərəfi təsərrüfünə almaq istər. Bu zamanlarda dünya səyahətləri başlar. Mİllətlərin bir yerdən digər bir yerə köç nidası eşidilər. Dinlərə rəxnə düşər; insanlar əski bütlərdən vaz keçməyə çalışar; özünün, bütün dünyaya hakim olmaq fikri, onun başı üzərində öylə də Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 80
böyük qüvvət bulunbduğunu təqdiq edər. Məbədlər bütlərdən xi- las olmağa yol arar. Və üzərində gözə görünməyən və bütün-bü- tünə bir qayə (ide) şəklinə girmiş tanrı istər. Təbiətə qələbə çal- mağa başladıqca, yenə də ruhaniyyət və tüccar təbəqələrinin sınfı zehniyyəti təsirində qalan geniş kütlələr tanrıya da inanmağa başlar.
Buraya qədər ərz etdiyimiz mülahizələr ümum millətlərin ba- şına gələn hallardır. Bizim ədəbiyyatımız isə bunların hərəsindən bir nəbzə göstərə bilmişdir. Dünya ədəbiyyatının ölməz nümunə- lərinə diqqət edilmiş olsa hər böylə əsərlərdə təsvir edilə bilən əsr tamamilə inikas etdiyi kibi o əsrin bariz simalarının cəziyyələri – характерные черты – xarakter cizgiləri layəmut bir surətdə mey- dana qoyulmuşdur. Məlum ki, müəyyən əsrə aid bir əsər yazmaq istəyən şair və ədib dəxi əvvəla mövcud olduğu mühitin qüvvətli nüfuzundan sonra mənsub olduğu məktəbin, cəmiyyətin və zeh- niyyətin təsirlərindən xaricə bəzən çıxar, bəzən də çabalar, lakin çıxamaz.
İştə biz də Hüseyn Cavidi tədqiq etdikdə ərz edə bildiyim nöqtələrdə nə qədər müvəffəqiyyətli olduğunu öyrənmək istəriz. Hüseyn Cavid bir osmanlı ədəbiyyatı dəstpərvərdəsi, bir azər- baycanlı balası olduğu için ədəbiyyatımızda göstərdiyimiz dairə xaricinə çıxamamış qalmışdır. Kim bilir, bəlkə bu hal müvəqqət bir zaman içindir. Bəlkə də biz burada işbu sətirləri mütaliə edər- kən möhtərəm şairimiz nə kimi möhtəşəm və böyük bir mövzu düşünüb durur ki, birdən-birə parlasın və əsrinin mafövqünə çıxmış olsun. Böyük mövzu dedik ya! İştə Cavidin ən zəif nöqtələrindən biri də böyük mövzuları alıb üzərində çox çalışmamasıdır. Ona görədir ki, ondan gözətlədiyimiz qədər meydana böyük bir əsər atmaz.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|