Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 69
asfalt döşənmiş hamar yol deyildir ki, hamı onu birbaşa keçsin. Bədii yaradıcılıq elə bir mürəkkəb prosesdir ki, onu hərə bir cür keçir. Əgər Sabir XX əsrin mürəkkəb şəraitindən ustalıqla baş çıxarıb, bu prosesi, ümumən, müstəqil yol ilə keçmişsə, yaxşını pisdən, gözəlliyi çirkinlikdən həssaslıqla ayırd edə bilmişdirsə, Hadi bu yolu dolanbac keçmiş, bəzən ziddiyyətlər içində boğula- raq, yaxşını pisdən seçməkdə çətinlik çəkmiş, öz şəxsi arzula- rından asılı olmayaraq fikri böhranlar keçirmiş, bəzən ideya büdrəmələrinə məruz qalmışdır. Yaxud, inqilabdan sonra Cəfər Cabbarlı sürətlə yenidən qurulub, sovet platforması tərəfinə daha tez keçdiyi halda, Cavid yaradıcılığının məfkurəcə yenidən- qurulma prosesi tədriclə inkişaf etmiş, o, bu yolu Cabbarlıdan bir az sonra başa vurmuşdur. Əlbəttə, Hüseyn Cavidin yaradıcılığının müəyyən mərhələ- lərində yazıçının məlum ziddiyyətləri də olmuşdur. Lakin bunu ancaq Cavidin şəxsi ziddiyyətləri kimi izah etmək səhv olardı. Bu ziddiyyətləri konkret ictima-siyasi şəraitin mürəkkəbliyindən doğan bir hal kimi qiymətləndirmək lazımdır. H.Cavid mənalı həyat və yaradıcılıq yolu keçmiş, insanpər- vərlik, həqiqət, ədalət, sədaqət, mərdlik, gözəllik kimi nəcib yük- sək bəşəri keyfiyyətlər tərənnüm edən, istismar dünyasına, dini xurafata sonsuz nifrət bəsləyən görkəmli söz ustadıdır, ədəbiyya- tımıza gözəl səhnə əsərləri, möhtəşəm faciələr bəxş edən böyük humanist sənətkardır. O, inqilabdan sonrakı illərdə marksizm- leninizm ideologiyasının təsiri altında inkişaf edərək sovet yazı- çısı olmuşdur. H.Cavid sosializm quruculuğunu alqışlayan, bey- nəlxalq imperializmi, faşizmi, istila məqsədi güdən müharibələri ifşa edən böyük şair və dramaturqdur. Azərbaycan ədəbiyyatı, Azərbaycan teatrı tarixində H.Cavidin özünəməxsus fəxri yeri vardır. İndi partiya və hökumətin atalıq qayğısı nəticəsində Hüseyn Cavid artıq öz həqiqi qiymətini almışdır. Vaxtilə onun haqsız tənqid edilən əsərləri indi böyük tirajlarla nəşr edilib yayılır, biz onları maraqla oxuyur, böyük sənətkarı daha dərin, daha çoşğun məhəbbətlə sevirik.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 70
Íÿøðèééàòäàí *
u kitabda toplanılan məqalələrin böyük əksəriyyəti, xati- rələrin isə hamısı partiyanın XX qurultayından sonrakı dövrdə qələmə alınmışdır. Hüseyn Cavidin sağlığında onun yaradıcılığı haqqında uzun illər boyu mətbuatda çıxan külli miqdarda ədəbi-tənqidi məqa- lələrin, demək olar ki, çoxu Cavidi ədalətsiz tənqidlərdən, yersiz ittihamlardan ibarət olmuşdur. Buna görə kitabın müqəddimə- sində də deyildiyi kimi, indi də onları ortalığa çıxartmaq qətiyyən mümkün deyildir. Ona görə ki, bu məqalələrdə Cavidin yaradı- cılığı, onun ayrı-ayrı əsərləri, pyeslərinin səhnə təcəssümü birtə- rəfli şərh olunmuşdur. Bu, bir tərəfdən vulqar sosiologiyanın hökm sürdüyü, meydan suladığı dövrün ziddiyyətləri ilə bağlıdır- sa, digər tərəfdən, tənqidin özünün zamanın təlbləri ilə ayaqlaşa bilməməsi ilə əlaqədardır. Buna görə şairin sağlığında onun yara- dıcılığı haqqında yazılan məqalələrin çoxunu, yuxarıda deyildiyi kimi, kitaba daxil etmək mümkün olmadı. Beləliklə, 1920-30-cu illərdə Hüseyn Cavidin şeirləri, dram əsərləri, pyeslərinin səhnə taleyi haqqında tənqid tərəfindən deyi- lən fikirlərin, demək olar ki, hamısı kitabdan kənarda qalmışdır. Əlbəttə, bütün böyük söz sənətkarları kimi, Cavidin də hər bir yeni əsəri, öz zəmanəsində mübahisələrə, müzakirələrə səbəb ol- muş, onların haqqında mətbuatda bir-birinə zidd fikirlər söylən- mişdir. Ancaq təəssüflə qeyd edilməlidir ki, söylənilən tənqidi fikirlərin böyük əksəriyyətində Cavid sənəti layiqincə qiymət- ləndirilməmişdir, hətta bir çoxları açıqdan-açığa qərəzli mahiy- yətdə olmuşdur.
* 1982-ci ildə kitabı nəşr etmiş “Gənclik” nəşriyyatı nəzərdə tutulur. – Tərtibçi. B Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 71
Nəticə etibarilə şairin yazıb-yaratdığı dövrün tənqidi fikri, Cavid sənətinin sirlərini aça bilməmişdir. Lakin o zaman Cavid yaradıcılığını düzgün şərh etməyə, müasir dövrlə və tarixlə əlaqələndirib, elmi-metodoloji cəhətdən düzgün qiymətləndirmə- yə can atan münəqqidlər də olmuşdur. Belələrindən – Abdulla Şaiqin və nisbətən Hənəfi Zeynallının adını çəkmək olar. Məhz buna görə tərtibçi və redaktorlar Cavidin müasirlərinin tənqidlə- rindən nümunə olaraq Abdulla Şaiqin “Cavidin “İblis” nam hailə- si haqqında duyğularım” (1925), Hənəfi Zeynallının “Hüseyn Cavidin yazdığı “Peyğəmbər” haqqında mülahizələrim” (1926), “Şeyx Sənan” haqqında mülahizələrim” (1926) adlı məqalələrini kitaba daxil etməyi lazım bilmişlər. Məlumdur ki, bu məqalələr müasirlərinin Cavidə münasibəti, həmçinin o zamankı tənqidin sviyyəsi haqqında oxucularda müəyyən təsəvvür doğuracaqdır. Məsələn, Cavidin “İblis” faciəsi haqqında görkəmli ədib Abdulla Şaiqin kitabda verilən məqalə- sində “İblis” təhlil edilmiş, faciə haqqında maraqlı elmi fikirlər söylənilmişdir. Şəksiz ki, oxucular bu məqalə ilə tanış olarkən əsərin məziyyətləri, sənətkarlıq xüsusiyyətləri haqqında müəyyən məlumat əxz edəcəklər. Lakin eyni sözləri Hənəfi Zeynallının yuxarıda adları çəkilən məqalələri haqqında demək çətindir. Doğrudur, iyirminci illərin nüfuzlu tənqidçilərindən olan Hənəfi Zeynallının bu məqalələrini oxuyarkən inanırsan ki, o, bədii yaradıcılıqda tarixilik və müasir- lik problemini nisbətən düzgün başa düşür, Cavid yaradıcılığının mahiyyətini, ideya-bədii əsaslarını açmaq üçün maraqlı müqa- yisələr aparır, bəzən inandırıcı elmi fikirlər söyləməyə can atır, fəqət buna həmişə müvəffəq ola bilmir, dolaşıqlığa, bir-birinə zidd mülahizələrə yol verir, bəzən Cavidin əsərlərindən süni nəti- cələr çıxarır, əsassız, tənqidi fikirlər söyləyir. Məsələn, onun “Aktiv, passiv millətçilik” haqqındakı anlayışları tamamilə yan- lışdır. O, bəzən əllaməliyə keçərək Cavid yaradıcılığına dair düzgün olmayan fikirlər uydurur, lakin öz təhlilləri və sübutları ilə oxucunu heç də qənaətləndirə bilmir. Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|