Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 105
üçün bütün müxalif qüvvələrin, müxalif axıntıların darmadağın edilməsi keyfiyyətini göstərməkdən qaçmayır. Və eyni zamanda bir məqsədə irmək üçün daima ox kibi doğru uçub dağa-daşa çarpmaqda bəzən lüzumsuz olduğu nəzərdə dutulmalıdır. Müm- künat nə ola bilərdi: Məkkə kibi müxalif cərəyanlara qarşı zəif düşdükdə ya o mühitin içindəki qüvvələri ayrı-ayrı olaraq qırmaq. Bunun üçün də Peyğəmbərin əlində sarsılmaz məntiqdən başqa bir çarə yox- dur. Ya tamamilə məyus olub hələ vaxt yetişməmiş deməklə məz- kur qüvvələrə qarşı boyun əymək və yaxud qarşısında bulunan əngəlləri qırıb atmağa çalışmaq gərəkdi. İştə hər bir “tarix yaratmaq istəyən” simaların trajedisi də bu nöqtədədir və C a v i d i n:
Beynim atəş saçıb durur hər an; Yanıyor bənliyim, düşüncələrim, Çarə bul, yoxsa məhv olub gedirəm.
Sözlərilə sənətkaranə təsvir etdiyi bir hal Peyğəmbəri qurmuş olduğu plan ilə mühitin uyğunsuzluğundan vücudə gələn bir xələcan nidasıdır. Bir tərəfdən.
Deməkdə öhdəsinə aldığı vəzifədə tamamilə yalqız, digər tə- rəfdən mühitin sapqın, azğın, ənənədar, laübalı olmasilə bərabər yolun yeniliyinə qarşı büsbütün inadlı və ipəyatmaz olması meydana çıxır. Burada bir tərəfdən Mələk sifətində göstərilmiş əqli - Əzm və səbat...
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 106
Deyə dönməməzliyi tələb edir. Fəqət bununla bütün məsələlər bitmiş olmayır. Mühiti hazırlamaq, onun (mühitin) yaşayışındakı nöqsanları ona göstərməklə ayrı-ayrı fərdlərin özünə tərəfdar ol- masa da mövcud haldan iyrənci bir vəziyyətə soxmalıdır, ona görə də Topal ilə İxtiyar bütçinin qızğın bir qavğa yapdığı sırada Peyğəmbər həm ağulu, həm də təbliğ və təşviqedici bir dil ilə deyir:
Vaxt gəlmişkən bir nöqtəni də unutmayalım ki, Peyğəmbərin fəsahət və bəlağətlə danışması bütün ona inanarlar tərəfindən qə- bul edilmişdi. Hətta Xəttab oğlundan qorxan bacısı Səidi tələsdirir və Peyğəmbərə xəbər verməklə onu ölümdən qurtarmaq istədikdə Səid mətin bir iman ilə:
deyir. Zatən bütün mühitin təşviq və təbliğə hazırlamaq istəyən hər bir zatda sarsılmaz bir məntiq olmazsa, öz mühitinə təsir edəməz. Cavid dəxi bu nöqteyi də sezmiş və başqalarının dililə də olsa Peyğəmbərin bu cəhətini gözə çapdırmaq istəmiş. Bir çox yerdə qeyd etdiyimiz kibi burada da Cavidin zəif bir nöqtəsinə işarə elədim. Cavidin əsərlərində ümumi bir nöqsan, qüvvətli bir fikrin felən deyil söz ilə göstərilməsindədir. Uzun-uzun söyləmə- lərdən isə qısa bir fəaliyyət əsəri qat-qat yüksəldə biləcəyi halda Hamlet tipində olan Cavid özü əsərlərini “fəlsəfəçiliyə” soxur. Burasında böylə çalışırkın Şəmsa və Rəisə ilə yürüdülən məntiq
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 107
də, onu tamamilə zəif buraxmaq da Cavidin nöqsanı sayılmalıdır. Buna görə də məqaləmizin “Hüseyn Cavid və “Peyğəmbər”i qismində böyük simaları yaradırkən, Cavid onları qarşısına çağı- rıb adam əqilli tədqiq və təhlil etməz demişdik. Bununla biz Cavidi istedadsız göstərmək istəməyirik,bəlkə onun tələsməsini vəqələrlə qeyd edirik. Məlum ki, Peyğəmbər əskiyi bəyənməyib keçmişləri təhqir- edici və hazırkıları əzici bir fəsahət və məntiq yürütməkdə özünə zəminə hazırladı. Onu eşidənlərdə də ənənəyə qarşı bir şübhə oyandırdı. Köhnə yolları buraxmağa və doğru yol dutmağa çalışdı. Bu doğru yol hankısıdır? – deyə sormağa hazırlaşan dinləyi- cilərə Peyğəmbərin idealizm ilə suvarılmış icadı, aldadıcı şirin və müşfiq bir dili: Bütün məbudların fövqündə parlar Yalnız gözə görünməz bir tanrı var.
Özü də necə? Peyğəmbərin dimağından doğmuş, onun duyğularilə bəzən- miş, onun fəlsəfəsindən ayrılmış:
Onun şəfəqlərdən qoparılmış bir tanrısı var. Peyğəmbər ənənənin qırılması üçün kahinlərin nüfuzunu qıracağı kibi Kəbənin də hörmətini əskildəcək:
Deməklə sarsıdıcı, fəqət hər kəsin gözünə soxulan həqiqətləri göstərəcək və ona qızmışlar ilə birdən-birə qavğaya atılmayacaq. Hər dəqiqədən istifadə etdiyi kibi cəmiyyətin hər bir vəziyyətin- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 108
dən də istifadə etməyə çalışacaq; o zamankı cəmiyyətin əxlaqi səciyyələrinin son dərəcə düşkün olduğunu göstərəcək, cəmiyyə- tin içində olan əzilən və istismar edilən sınıflardan da istifadə edəcək. Əvvəlcə cəmiyyətin tərəfindən təhqir edilən qadınlıq, sonra qullar (kölələr) və daha sonra yoxsul ərəblər, bunlar həp peyğəmbərin imidgahıdır. Bunları qabartmaq ilə o işini görə biləcəkdir. Canavar kibi öz qızının ölümünə susamış ərəbin beş-altı yaşı- na varmış qızını məzarlıqda gömürkən:
Qızlar məhkumdur heçliyə ...Artıq yox fəzlə ətməyim. Deməsinin zatən vaxtı keçmişdir. Çünki Kəbə özü Yoxsul ərəbçin məbəd Bir ticarət ocağı... olmuşdu.
Və bunun nəticəsində daha əvvəlki işrət həyatı qalmamış, bəl- kə qulları istismar etməklə varlanmış “köləlik cəmiyyəti” o qədər irəliləmişdi ki, inqrazə yüz qoymaq zamanı gəlmişdi. Kübarlar və rəislər təbəqəsi artıq “cəhl və inaddan” başqa bir şey bilməyir- dilər. Sərxoşluq, zövq və səfadən nəşələnmək onların bütün hə- yatını qaplamışdı. Odur ki, böylə eyş və işrət ilə keçinənlərə baxıb həsrət çəkən ərəbləri bir az da qızdırmaq və əvvəlcədən təbliğ etdiyi üsulu yenə də sınamaq üçün Peyğəmbər:
Bu qədər uydunuz İblisə, yetər Yetişir içdiyiniz qanlı şərab Ayılın bir baxın aləmdə nə var? Sizi həp məhv edəcək şürbü qumar, Sonu heçdir, uçurumdur bu yolun”.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|