Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 113
Həp çalışmış durmadan, sarsılmadan, Bir dügün... onlarca hər bir təhlükə, Həpsi olmuşlar fəda bir məsləkə.
İştə bu məslək fədası nəticəsidir ki, bu adamlar hər bir əziy- yətə, azara dözür, ölənə qədər mübarizədən çəkilmək istəməyir. Bu da səbəbsiz deyil, çünki:
İştə bu nöqtələri araşdıran Cavid şəxsiyyətlər üzərində daha çox durur; bəzən fəlsəfi müəmmaların həllinə atılır, lakin onları ətrafı ilə möhkəm iplər vasitəsilə bağlamayır. Cavid kitlədən qaçır, onun içərisinə girib dərdlərini araşdır- mayır, onların hisslərilə yaşamayır, ona görə də uzaqlığı hər şeydən artıq sevir. Çünki
Yaxın zəhərlidir, əmma uzaqda cənnət var Uzaqda var əbədiyyət ki, başqa nemətdir.
Həmin bu uzaqlığı sevən Cavid romantikdir. O,həyatın zəhərli neştərini görmək, onu duymaq istəməyir, o müvəqqət də olsa aldanmaq istəyir və aldandığını da anlayır. Cavid nə istəyir? Bütün həyatı bir gözəllik bürüsün; şəfəqlərlə çiçəklər açsın, həp insanlar mələyə dönmüş olsa da yenə ən müstəsna bir gözəl qıza bütün kainat əyilmiş olsun. Çünki mələk də, gözəl də, gözəllik də “ulu dahilərin nədimə- sidir”, ona görədir ki, Şəmsanın ağzına:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 114
Bən istərəm, həp nə var uzaq və yaxın Böyük dahilərin, qəhrəmanların Bütün ruhi bir çöhrədə parlasın O da bənim pərəstişkarım olsun.
Sözlərini verir. Bu surətlə Cavid nə yaratmaq istəsə yalnız incəlik və gözəllik xatirəsinə, yalnız bir gözəlin “süzgün” baxış- larına, “canlar alan” gülüşünə xidmət etmək xatirəsinə yaradır. Gözəllik və sevgi Cavidin bütün varlığını qaplamışdır. Hətta:
Bənim tanrım gözəllikdir, sevgidir
Deməsi Cavid için ən səciyyəvi bir cəhətdir. Filhəqiqə Cavi- din bundan yüksək bir tanrısı yoxdur, demiş olsaq yanılmayız zənindəyiz. Cavid - əsərində heç bir əxlaq dərsi vermək istəməyir, bəlkə bir az da Oskar Uayld kibi hüsn peyvərisi olaraq qalmaq istəyir. Əsərlərini təlqin fikrilə də yazmamış. Bu nöqtədə Cavid sənəti sənət için sevənlərdən olmamış nə olur? Lakin Cavid əxlaq məsələlərilə məşğul olmaya bilər. Onun qəhrəmanı Peyğəmbər isə ən birinci addımını əxlaq təshihindən başlamış, ətrafındakıların “İblisə uyaraq fəna yollara sapdıqlarını” görüncə onları doğru yola çağırmaq istəmiş və yalnız Sokrat misal xocalıq ilə bir ömür keçirmək istəməmiş. Kitlə içərisinə gir- miş, çarpışmış, əzilmiş, döyülmüş, fəqət məsləkindən dönməmiş. Peyğəmbər yeni din gətirmək istəmiş. Əski ənənələrə tabe olmaq- la “gözə görünməz tanrıdan” yüz döndərməkdə hər kəsi ittiham etmiş, hər kəsə azğın, sapqın deməklə ətrafına bir vəlvələ salmış. Deməli meydanə kitlə həyatı, kitlə rəhbərliyi, ictimai mübarizə gəlmiş din boyası ilə qarışmış yeni, bir qədər də həyati bir fəlsəfə məsələsi ortaya fırlanmışdır. Cavid dəxi bütün bu “etilalara” çıxıb əvvəlcə məsələni özü üçün həll etməliydi. Görülür ki, bunların heç birisini yapmamış. Bəlkə də özü anlatdığı kibi bir təsadüf Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 115
dolayısilə bir ilham ucu görmüş, haman qələmi almış “bir şey yazayım” diyə bu əsəri qaralamış. Yox əsəri mükəmməl yazmaq istəsəydi Cavid yaza bilərdi. Peyğəmbərin əxlaq üzərində yapdığı təshihə göz yumub keçməzdi. Burasında bir ləhzə durmalıdır. Peyğəmbər baş qaldırarkən əşirətin inqirazi üstündə qurulan bir köləlik mədəniyyəti dövri idi. Məkkə xəlqi iki qismə ayrıl- mışdı. Bir ucda bütün səfalətilə rəislər təbəqəsinə ayrılmışdı. Bir ucda bütün səfalətilə rəislər təbəqəsi, digər ucda da yoxsulluq, aclıqdan balalarını torpağa gömən canavarlar təbəqəsilə ərəblərə əsir olanlardı. Bunlar axın və məcralar arayır, ta cəhalətdən “səadət” dövrünə varıncaya qədər fütuhal için can atar və günün birində yıldırımvari bir itiliklə dünya tarixinə soxulduqları kibi bir elektrik sürətilə də çəkilə bilirlər. Tarixçilərin göstərdiyinə baxılsa ərəblər həp zatında xülyapə- rəst deyildilər. Onlar tamam mənasilə təbiətin balaları idilər. Peyğəmbər də bunların arasından çıxmış müstərib də olsa belə yenə də bir Ərəbistan səmərəsidir. Ona görə də Cavidin təsvir etdiyi qədər də romatik olmazdı. Digər tərəfdən onun yeni əxlaqi tamamilə əskisindən ayrılma- lıydı, əsərdə buna bir işarə varmı? Baxalım Peyğəmbər nə deyir?
Deyə qaba qüvvətin hökmfərma olduğunu göstərir. Onun yerinə İsa məsihdən məlhəm olaraq yeni bir əxlaq sistemi təklif edir və bunların hamısını da yığıb bir məvhum nöqtəyə bağlayır. Əski bütləri dağıdır, onun yerinə qara daşı ibadətgaha qoyur. Kahinləri təlin edərkən
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|