Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

122 

əsər və Peyğəmbərin də həyati tip olduğunu iddia ilə isbata qalxı-

şır (mühavirələr təbiiliyi göstərildi. Bir ərəb vəhdətinin tamamilə 

burada nümayan olunmadığı  və Peyğəmbərin onlara həyatdan 

bəhs etdiyi qeyd edilir). İştə bu iki müarizi qarşılaşdırdıqda bun-

ların hankısı Cavidi yaxşı tanıdığını məclis özü təyin edər. 

Burada Hüseyn Cavid “daha yaxşı yaza bilərdi” fikrimizi qə-

bul etməyənlər, deyirlər ki, yaza bilsə idi yazardı. Bizcə öylə de-

yil, bir “Şeyx Sənan” kibi xalis romantik əsər yaza bilən, “İblis” 

kibi canlı və məharətli bir əsər meydana çıxaran istedad çalışsa və 

ilhamına tabe olsa bir az da qüvvətli bir sənət asarı yaradar. Bir 

Sənan, bir İblis ilham nəticəsində yazılmışsa bir Peyğəmbər tama-

milə ilham ilə yazılmamış. Peyğəmbərin ilhamı çox olan yerləri 

vardır. Lakin əsərin bütünlüyündə ilham qayət azdır.  İlhamın az 

olması əşxasın yerli yerində olmamasında və hiss etdiyi gözəlliyi 

istədiyi kibi ifadə edəməməsindədir. İlhamın çoxluğu isə ifadənin 

mükəmməlliyyətindədir. Üslubun, lisanın tamamilə gözəllik 

hüsn-duyğusilə mütənasib bir surətdə bulunmasındadır. 

Bu əsərin qüvvəti və qiyməti, onun içərisinə daxil olan əşxa-

sın və  əşyanın  ədədi ilə deyil (Hamiddə olduğu kibi) tərtib və 

tənzimə daxil bulunan ənəsiri-hissiyyə ədədilə mütənasibdir. Bun-

lar nə  qədər zəngin olursa xaricən həyəcanı-bədii (Эмоция)yi o 

qədər ziyadə izhar edərlər. O zaman vəhdəti-hissiyə  də yerində 

olur. Yəni qayə müşəxxəs olur. Vəhdəti-hissiyə isə sənətkar tərə-

findən tamamilə hiss edilərək yaşanmış olmasilə mümkündür ki, 

bu da “Peyğəmbər”də  əskikdir. Bu əskiklik isə  nəqisədən sayıl-

malıdır. 

Sənətdə təfəkkürat ilə bərabər hissiyyat dəxi həmahəng olma-

lıdır. Yoxsa başı-damağı zorlamaq ilə  iş yapmamışdır. Ona görə 

də bu əsər “İblis”dən qat-qat zəif çıxmışdır. 

Peyğəmbəri Cavidin gözündə böyüdən Məhəmmədi əfal şəx-

siyyəsi isə “Peyğəmbər”i (yəni pyesi) bizim gözümüzdə kiçildən 

Cavidin ilhamsız və çarpaşıq yazmasıdır. 

---

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

123 

NƏTİCƏ 

 

“Peyğəmbər”in dil və üslub cəhətlərini başqa bir yerdə geniş 

bir surətdə təhlil edəcəyimiz üçün burada yalnız bircə şey söyləyə 

biləriz. Cavidin yaratdığı dil və üslub haralardan alınırsa alınsın, 

nə kibi ilhamlardan doğur doğsun, Azərbaycandakı şair və ədiblə-

rimiz içində  ən müstəsna,  ən zərif və narın bir dildir. Bu dilin 

gələcək nəslimizə  təsiri olmamış olmaz. Və bu dil təsirilə yara-

nacaq Azərbaycan türk ədəbiyyatı marksist görüşü və qayələrilə 

qüvvətləndikdən sonra, əmsalsız  əsərlər meydana gətirə biləcək-

dir. Bu da Cavidin Azərbaycan ədəbiyyatına ən böyük xidmətlə-

rindən biri sayılacaqdır. Başqa cəhətlərdən özgə bir zamanda 

danışmaq olur. Bu dəfəlik “Peyğəmbər”i bitirəlim. 

 

---

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

124 

 

Abdulla Şaiq 

Úàâèäèí “Èáëèñ” íàì ùàèëÿñè 

ùàããûíäà äóéüóëàðûì 

 

avid  ədəbi fəaliyyətə başladığı 

zaman bütün diqqətini yeni nəs-

lin xəstəlik cəhətlərinə  cəlb edərək bü-

tün əsərlərində onu açıq və aydın surət-

də göstərməyə  və  hər  əsərində  iş bu 

məsələyə bir nöqteyi-nəzərdən yanaşa-

raq ətraflı və canlı olaraq tədqiq və tər-

sim etməyə çalışmışdır. Cavidin “Afət”, 

“Maral”, “Uçurum”, “Şeyda” və digər 

əsərləri həyati və könlümüzə yaxın ol-

maqla bərabər  əsərlərdəki  şəxslər kiçik 

sahələrdə, kiçik cəbhələrdə, kiçik maneələrdə çarpışmış, fərdi 

həyata ictimai həyatdan daha ziyadə əhəmiyyət vermiş tiplərdir.  

Cavidin “İblis” nam hailəsi isə tamaşaçılara, oxuculara olduq-

ca geniş və yeni bir sahə açır. Cahan müharibəsini tərsim edən bu 

əsərində Şərq və Qərb həyatını, onların ictimai, ruhi və siyai əh-

valını  və yaşamaq çün çırpınan türk xalqının bəxtiyar olmasına 

əngəl olan bütün səbəbləri və maneələri həqiqi və canlı surətdə 

göstərməyə müvəffəq olmuşdur.  Əsərdəki baş  qəhrəmanlar Arif, 

İblis və Elxan həm həyat və həqiqətdən alınmış tiplərdir. Cavidin 

bütün əsərləri içində “İblis” qədər həyati və realist bir əsər yoxdur 

zənn edərəm. 

Arif istihalə dövrü (переходны  период) keçirməkdə olan 

türk xalqının əhvali-ruhiyyəsini çox açıq və aydın göstərən tarixi 

bir tipdir.  

Hər millət həqiqətini buluncaya, kəndi iradəsinə malik olun-

caya qədər müxtəlif təsirlərə qapılaraq, müxtəlif hallar keçirmək 

C 

---

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

125 

məcburiyyətində qalır. Hər fərdin həyatında çocuqluq, gənclik, 

kamal və ixtiyarlıq kimi dövrlə olduğu kimi, bütün bəşəriyyət, 

hətta hər millət də mühit, iqlim və zaman etibarı ilə bir-birindən 

fərqli olaraq bu dövrləri keçirmiş və keçirməkdədir.  

İstihalə dövrü hər millətdə gəncliklə kamal arasındakı fikri və 

ruhi inqilabı göstərən bir dövrdür. 

İstihalə dövrünü keçirməkdə olan millətlər fitri istedadını 

açmağa çalışır,  əxlaqi prinsiplərə meyl göstərir ülvi duyğular, 

ümidlər, gözəl arzu və qayələr arxasınca qoşar və bütün istəklə-

rinə qovuşmaqda kəndini aciz və gücsüz görüncə şübhə və tərəd-

düdlər içində çırpınır və bu şübhə və tərəddüd onda iztirab, kədər, 

müşkülpəsəndlik və  bədbinlik kimi hallar doğurur.  İştə istihalə 

dövrünün başlıca övsafi-müməyyizəsi (xarakteristikası) bundan 

ibarətdir.  

Qərbdə XVII-XVIII əsrlər istihalə dövrüdür. XVIII əsrdə elm 

və  fənn son  dərəcə  tərəqqi etmiş  və yeni nəsil üzərində hakim 

olmağa başlamışdır. Insan dimağının olduqca böyük müvəffəqiy-

yətlər göstərməsi, elm və fənnin div addımları ilə irəliləməsi yeni 

nəslin gözünü o qədər qamaşdırmış, onlarda ağla, fənnə elə sarsıl-

maz bir iman doğurmuşdu ki, həyat və təbiətin bütün gizli sirlə-

rini öyrənə biləcəklərini iddia edirdilər. Bir çox məsələlər qarşı-

sında bulunan yeni nəsil bütün məsələlərə cavab verməyi və on-

ları istədikləri kimi həll etməyi ağıl və  fəndən tələb edirdilər. 

Lakin o məsələlərə ağıl və fənnin də cavab vermədiyini və bu ki-

mi məsələlər qarşısında onların da aciz qaldığını görüncə tama-

milə şaşırdılar; ağla və fənnə olan imanları qırıldı. Zatən ağlı hər 

şeyə hakim bilən rasionalizmlə bir çox dini məsələlər alt-üst 

olduğundan yeni nəsil dindən, allahdan şübhələndikləri kimi, ağıl 

və fənnin də zəif olduğunu və bir çox həqiqətləri kəşf eləmədiyini 

duyunca çıxılmaz bir mövqedə qaldılar. Ona istinad edəcək bir 

şey bulmalıdılar. 

Bu çətin vəziyyətdən, bu ruhi sıxıntıdan kəndilərini qurtar-

maq üçün əskiliyə dönmək istədilərsə  də, mümkün olmadı; zira 

ki,  əski duyğular,  əski ideyalar yeni cəmiyyətin ruhi tələblərini 

---