Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 147
cavabını verməkdən başqa əlacı olmayacaqdı. Digər tərəfdən isə südü ilə bərabər iliyinə qədər işləmiş təsəvvüratın dağılmasını gördükdə təəssüf etməyə bilməzdi. Ona görə də:
Bir şeiri-zövq içində yaşardın... Fəqət bu gün. Bax, ziştbin olub da nə buldun? Bir az düşün! –
deyəcəkdi. Əlbəttə bütün heçdən ibarət olan imanlı şairin xül- yaları parçalandıqda təbiətilə içində bir boşluq duyacaqdı. Bütün köhnə bir nəfi qaplamış bir qorxu, bir imansızlıq qorxusu şairi də qaplayacaqdı. Odur ki:
Bir aldanış demək bütün alayişi-cahan. –
deyə münfəil olacaqdı və bunda da haqlı idi. Çünki iman və etiqad əlindən alınan hər bir kəsə müəyyən bir əvəz verilməlidir. Böylə bir əvəz də bilgidən və kainatı olduğu kimi tanımaq el- mindən başqa nə ola bilər? Bütün dünyadakı mövcud din və məzhəblərin əsaslarını araş- dırdıqda ya Hind ilə Çin və yaxud yunan ilə İtaliya əsatirindən doğduğunu görəcəyimiz halda, bütün təriqət, ibadətlərin hamısı- nın aldanmaq üçün birər əfsanə, birər fantaziya olduğunu biləcə- yimiz halda, bütün cənnət və cəhənnəmlərin, səmaların yalnız könlümüzü xoş keçirmək üçün düşünüldüyünü təsvir etdiyimiz halda bütün kainata bir dialektik görgü ilə mücəhhəz olmasaq ölmək, dirilmək, yaşama və puç olmanın tamamilə bir maddə halındakı təhəvvülatdan ibarət olduğunu bilməsək düşdüyümüz uçurumdan çıxmayacağımız və şair ilə bərabər hər şeyi puç sayacağız və təkcə aldanmağa və bununla da öz-özümüzə təsəlli və qəlbimizə bir sükunət verməyə çapalayacağız. Ona görə də:
Guya sərabi-müğfil imiş həp yaxın, uzaq; Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 148
Lakin yetər, şu halı burak, istəsəm, burak! Əsla təhəmmül etməyə yox məndə iqtidar. Aldan bir az, yazıq sana!.. Qəhr olduğun yetər, Bax, aldanıb da çırpınaraq zümreyi-bəşər. Daim qoşar ümidi-səadətlə bixəbər, Daim xəyal içində yaşar, həm də bəxtiyar... –
deməmək qabil deyildir. Deməli, mövhumat əvəzində sağlam və dürüst məlumat əldə etməklə əsrlər boyu bəşəriyyətin qafasını çatlatmış olan metafizik məsələlərdən bilmərrə qurtulmaq imkanı olacaqdır. Şairimizin bulunduğu İstambulun o zamankı idealist məktəbi nə yapırdı? Bir tərəfdə rind-məşrəb nikbin və heç bir din tanımayan, fəqət sufiyanə qələndəri ilə o, nəfəslər yarmaqla bütün sufilik tərəfdarlarındakı həyəcanı canlandırmağa səbəb olan filosoflar daima şübhələr və müəmmalar içində çırpınacaq:
Həp sirri bən sana açamam, xocam. Qeyri-axirətlə düşməm möhnətə Bən burda mamurim şimdi xidmətə, Heyvan otlatırkən gedib cənnətə Sana həllə tonu bənzəməm, xocam! Meracı anlatma, eşək deyilim! Bildiyin qadar da mələk deyilim! Günahkar insanam, ördək deyilim! Bu ağır gövdəylə uçamam, xocam. – kibi şeirləri deyir. Bütün yalançı təsəvvürləri bərbad edirsə, ya- lanın ən böyüyü olan tanrı məsələsini yenə saxlayır. Suficə olsa:
Cilvələr göstərib əyanə gəldim. Feyzi-eşqi izhar edən gözəldə Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 149
Kəlami-sirr idim, bəyanə gəldim 1 . – deyir. Yox bir filosofcasına olsa: ...Yoxluq uqulə rəhzən, varlıq nədir? Bilinməz, Bir şübhə var ki, rövşən bilməklə heç silinməz... Əvvəl nə, aqibət nə? Bilməz yetim insan! Bir dəm vüqufi-nəşə, bir dəm həyat, qüvvət... Ən sonra zill hiçi... matəm, sükut, nisyan!.. – deyəcək və nəhayət: ...“filosof” Rzayim, dinsiz anlama!” –
sözü ilə yenə də idealist olmaq etibarı ilə bir heçliyə tapınmaq istəyəcək. Digər tərəfdən “Vəhdətu-vücud”u yazan Fərid kimi sufi müdərrislər darülfünun kürsülərindən xitabətə davam etməklə neoplatonizmin Şərqdəki şəklinə rəvac verəcəklər. Təbiidir ki, böylə bir mühit içində yetişən bir gənc öz müəllimi ilə bərabər:
deməli idi. İmdi rövzəxan və şeyxlər ailəsində böyümüş, fars və ərəb dillərilə aşina olmuş sufilik ilə qarışıq bir idealist fəlsəfə ruhu almış, daima şübhələr və müəmmalar ilə bərabər tamamilə dindən ayrılmamış bir adam Tiflisə gəlib avam camaatın ziyarətgahı olan bir türbə qarşısında durub:
Qiyamətdir, qiyamət!... Qalx, oyan, zövq al bu fürsətdən Mələklər göydən enmiş, feyz alırlar xaki-pakindən, Seçilməz imdi əsla məqbərin gülzari-cənnətdən. Donmamış hər tərəf pürşölə yıldızlarla... caizdir, Ki Tiflis ərşi-pürəxtətlə dəm vursun rəqabətdən 1 . –
1 Türk ədəbiyyatı tarixi, İsmayıl Hikmət. Səhifə 821-822. 2 “Şeyx Sənan”, səhifə 16. Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|