Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ŞEYX SƏNAN”IN MÜVƏFFƏQİYYƏTİNƏ SƏBƏBLƏR
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 141
dəfə hücuma keçərsə də tyatroyu tənqid edirsə para düşkünləri Quba meydanında olması dolayısilə alverçilər güruhu “müzəffər” çıxır və səhnələrimizdə səksən faiz opera – operetlər oynanılırdı. Dramçılar isə xərcləri ödəmək yolunda hər bir fədakarlığa gedirdilər; hətta bir çox müəllimlər, bir çox başqa sənətdə olanlar da parasız aktyorluğa atılırdı ki, bəlkə bu surətlə səhnəmizə olan həvəsi şüurlu bir surətdə olmaq şərtilə ətrafda gücləşsinlər. Ona görədir ki, bir zaman həvəskarlıq içi bizim səhnədə son dərəcədə qüvvətlənmiş oldu. Bu həvəskarlıq nə doğurdu? Fədakarlığa gedənlərin düz-doğ- ru düşünmüş və başlanmış hərəkətləri bir çox ehtikarçıların diqqə- tini cəlb etdi. Səhnəyi ikinci bir gəlir (mədaxil) qaynağı sandılar. Hər baqqal, hər qəssab aktyor olmağa, yəni günüzlər küçələr- də şahbalıd qovurmağ və axşamlar isə tyatroda “oynamaq” həvə- sinə düşdü. Səhnə nə imiş, zövq və həyəcani-bədii necə olarmış? Dünyada sənət naminə incə və anlaşılması çətin bir işin mənası nə imiş kibi məsələlər ilə uğraşan bu anda məlum ki, çox az və bəlkə nadir idi. Aydındır ki, böylə bir zamanda müəllifin əsərinə də qiymət verəcək kəslər qayət az olmaqla bərabər eyni zamanda son dərəcə qısqanc adamlar olacaqdı. Bu zaman, səhnəmizin yaradılmış dövrü sayılsa səzadır. İştə böylə bir qarışılıq zamanında, böylə bir “həvəskarlıq” ça- ğında münəvvər təbəqə ilə alverçi guruhunun çəkişməsi vaxtında, səhnənin, tamaşanın toyxanadan fərqi olmadığı bir anında incə- sənətin və ədəbiyyatın əksəriyyət yanında bir cındır parça qədər dəyəri olmadığı bir dövrdə “Şeyx Sənan” doğdu və doğmasilə bir yenilik gətirmiş oldu.
Bu əsərin yeni olması ilə bərabər müvəffəqiyyət qazanmasına da səbəblər yox deyildi. Əvvəlcə yenə də əsərin ümumi şəklini Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 142
alalım. Əsər bir tərəfdən dram olmaqla münəvvər təbəqənin tamamilə ruhuna uyacaq və onun istədiyi kibi tamaşaçılarda bir intibah oyadacaqdı. Daha o zamanacan oynanılmaqda olan Mirzə Fətəli Axundovdan, N.Vəzirovdan, Ə.Haqverdiyevin əsərlərindən sonra ortada heç bir orijinal əsər görünməyir və görünə bilənlər də büsbütün ruscadan bacarıqsız tərcümə və yaxud ondan daha fəna bir surətdə iqtibas edilmiş dram və komediyalar idi. Bunların əksərisi xarici dillərdəki əsərlərdən mülhim olduqları üçün qayət solğun bir aypara kibi ədəbi üfüqümüzdə gah batar, gah çıxar bir vəziyyətdə idilər. Ümumin ruhuna heç bir qida verməz, iki dəfə oynandıqdan sonra hər kəsin tərəfindən tanınmış, əskimiz və iprənmiş bir halda qalırdılar. Digər tərəfindən bu əsərlərdəki dil fars, rus dilləri mücahidələri tərəfindən qurulan bir dil idi. Tərkibləri, təşbihləri, tərifləri tamamilə rus süzgəcindən keçmiş, fars dili ilə qoxumuş, elin və ölkənin məzaqinə uymaz, ruhunu oxşamaz bir şəkildə idi. Bir kəlmə ilə demək lazım gəlsə: bu əsər- lər nə mövzu, nə fikir cərəyanı, nə də dil tərəfindən əsrinə müva- fiq deyildilər. Bu əsərlər artıq boyat qalmış idilər. İctimai həyat dəyişir, ictimai qüvvələr əlaqələri yeni-yeni şəkillərə girir, cəmiy- yət içində təbəqələşmə artdıqca mülahizələr də başqalaşmağa başladığı üçün səhnəyə də başqa-başqa tələblər verilirdi. Əski bəy və mülkədarlar ilə kəndlilər əlaqəsi get-gedə şəhərli tacir həyatına çevrilir, əski ailə həyatı, dörd divar arasında, qaranlıq çadra altında yaşayan qadınlıq da dəyişir; qızlarımız oxuyur, oxumuş analar meydana gəlirdi. Məlum ki, Azərbaycan türkləri həyatında böyük bir təbəddülat vardı. Daha qabaqkı kibi yalnız “Füzuliyanə” qəzəllər ilə eşqdən bəhs etmək zamanı deyildi. Və hətta eşqin içinə də Leyli və Məcnunda (hətta pyesdə belə) olduğu kibi başqa bir məna qoymaq lazım gəlməyirdi. İmdi artıq həyati eşqdən-sevgidən bəhs etmək istənilirdi. Buna da türk müsəlman ailəsində təsadüf etmək gərəkdi. Ora-burada tək-tük böylə hallar vardısa ümumi bir hadisə şəklini almadığı üçün təsvir edilən müaişəqələr sırf Azərbaycan, sırf türk hətatından deyildi. Ya oğlan və qız başqa ellərdən alınır və yaxud oğlan türk olsa da, qız Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 143
qeyri-türk olurdu. Böylə bir mənzərə yaşayışın özündə görünmə- yirmidi? Sansızca! Ona görədir ki, xəlqin ruhunda yaşanmış, xəl- qin duyğularıyla bəslənmiş “Şeyx Sənan” da böylə bir lövhənin güzgüsü kibi ortaya çıxmışdı. Bir kəlmə ilə demək lazım gəlsə: Digər pyeslərdəki yapma məzmun burada yoxdu. Əsər ümumxalqın,bəlkə ümumşərqin dilində dastan olaraq anlatılmaq- da idi. Hətta Şeyxin Tiflis ətrafında kömüldüyü mövzu bir az da elimizə yaxınlaşdırmaqda idi. Daha bu əsərdə yabançılıq yoxdu. Müəllifin əcnəbi dildə deyil, əvvəlcə Azərbaycan və sonra İstam- bulda təhsil görməsi dil və ifadə cəhətdən əski pyeslərdən qat-qat canlı, qat-qat təbii, səlis və səmimi idi. Pyes uzaqlardan (Məkkə və Mədinədən) başlasa da Qafqaziyada parlamaqla səhnələrin Qafqaz mənzərələrinə mütabiq olması lazım gəlirdi. Orada türklər ilə qayət yaxın bir surətdə keçinən gürcülərin də eyş-işrətləri tamaşası ilə əski həyata vurulacaq tikmələrdən ən canlısı idi. Təbii ki, böylə nöqtələr pyesin müvəffəqiyyətli səbəblərindən sayıla bilirdi. Bunlar ilə bərabər tyatrolarımızı qapamış olan opera – operetlərin dram-drum məsələsi də “Şeyx Sənan”da (az da olsa) yox deyildi. Böylə ki, zurna, qaval həvəsində olanlara bu əsərdə bir parça “ruh qaşavı” bulunurdu. Bundan əlavə gülmək və şənlənmək həvəsində olan alverçi xəlqinə Serqo kibi bir kinto büsbütün kifayətli idi. Onu da qeyd edəlim ki, aktyorlarımızın böylə ruhlardakı şarjları həmən yuxarıda işarəsində bulunduğu- muz “kiseyi-həmyanın” üçün idi, alverçilərin xoşuna gəlməsi ilə həm səhnəni, həm artist adını çeynəməkdən başqa bir şey deyildi. Bu zaman artıq alverçilik dövrünün ən gözə çarpan xassələrindən birisi kef çəkmək olur. Bu zamanda səhnədə sənətkar mənasına alınmış artist də, antreprenyora da, müəllif də var qüvvəsilə öz zövqünü bazardan gələn “tyatro müştərisinin” təbiətinə tabe dutur və onun çaldığı kibi oynayır. Sənət naminə heç bir əsər yazılma- yır. Sənət naminə heç bir aktyor oynamayır 1 . Lakin orada-burada səslənən, çığıran münəvvər təbəqə müxtəlif sınıflardan yaranaraq
1 Bir gül ilə bahar olmaz: müstəsna əsər və şəxslər kütlə təşkil etməzlər. Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|