Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 138
Hənəfi Zeynallı “Øåéõ Ñÿíàí” ùàããûíäà ìöëàùèçÿëÿðèì
arlıq Rusiyasının ən zorlu bir zamanında bütün Avropa ədə- biyyatının həftəlik jurnalları vasitəsilə - ümumi bir ahəngə uyaraq hərbuluq nəğ- mələri saçdığı bir çağda, Ənvər Paşalar Türkiyənin cahan imperialist müharibə- sinə sürüklənməsinə İstambul türk ədə- biyyatında dəxi Məhəmməd Qərbə doğ- ru köks gərərək son dərəcə milliyyət və məğruriyyət ibraz etdikləri bir vaxtda, ümumqafqaziya ilə bərabər Azərbaycan ziyalılarının dəxi millətçilik damarlarının qabarmış olduğu bir dövrdə yəni: min doqquz yüz on beşinci il sonralarilə min doqquz yüz on altıncı il başında qəzetə sütunlarında təfriqə olaraq yeni bir əsər görünməyə başladı. Bu əsər “Şeyx Sənan” trajedisi idi. Ümumi kəşməkeş içində Hüseyn Cavidin bu əsəri büsbütün mühitindən ayrı ətrafı qaplamış barıt qoxusundan uzaq və atışma dumanlarından dişarı bir növzad kibi meydana atılmışdı. Yorğun damağlara yeni bir qida verməkləmi, trajedinin içindəki sənətləmi və yaxud Cavidin yaratmış olduğu lisanlamı, mövcud əsər yeni ədəbiyyta maraqlılarını çanlandırmağa başlamış kibi görünürdü. 1
1 Qeyd. Ənqa – əfsanəvi quş. Qaf dağında yaşadığı ehtimal edilir. Mənası: Adı var, cismi yoxdur. Sufizmdə sufi əqidəsi, ilahi mərifət və eşq rəmzi kimi işlədilir. Ənqa – gözə görünməyən – İ.O. ×
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 139
Müəllifin bundan əvvəl yazılmış şerlər məcmuəsi, “Ana” və “Maral” dəxi təb edilmiş və oxunmuş olsa belə kimsənin fikrini cəlb etməmiş, kimsədə o qədər maraq oyatmamışdı. Bu əsərin müvəffəqiyyəti nədə idi? Bu suala cavab vermək üçün o zamankı səhnəmizə diqqət buyrulmalı, əllərdə gəzən ədəbi əsərlərimizi xatırlamalıdır. O çağdakı səhnədə oynanılan başlıca pyeslərin çoxu Hacıbəyov qadraşlarının “Leyli və Məcnun”, “Əsli və Kərəm”, “O olmasın, bu olsun”, “Arşın mal alan” və ilaxır... kibi opera və operetləri idi. Bu pyesləri ilə Hacıbəyovlar Azərbaycan türk səhnəsinin mərkəzinin inhisar altına almış və bütün komedi və bilxassə dram əsərlərə nəfəs belə aldırmayırdı. Bəzən də operet yazanlar öylə dərəcəyə varırlardı ki, “Ər-arvad” kibi əsərləri ilə ziyalılarda bir ikrah dəxi oyatmaqda idilər. Opera – operet yazmaq son dərəcə moda düşmüş, hər vaxtı olan bir parça səhnə yüzü görmüş və çızmaqara bilənlər mövzu arayır, “tyatro” (ən doğrusu “opera - operet”) yazmaq istəyirdi. Daha burada sənət, fəsahət və bəlağət gözətlənməz; dünya ədəbiy- yatı cəhənnəm, heç ümumtürk ədəbiyyatından məlumat edinmək, türk dili və qəvaidini bilmək və səhnə yolu ilə azəri türk ədəbiy- yatına xidmət etmək fikri kimsənin uyqusuna belə girməyirdi. Hər çayxanada, hər kabinədə, hər bucaqda “tyatro”ya mövzu aradı- lırdı. Mövzu üçün “Xırdavat alan” (“Arşın mal alan”a müqabil olaraq), “Molla Cəbi” və nəhayət “Vaxtın var?”, “Lotu Cabbar” kibi nə mövzu, nə quruluş, də dil, nə başqa cəhətlərdən heç bir bədii-ədəbi dəyəri olmayan “Quba meydanı” alverçiləri üçün ha- zırlanmış və yalnız, yenə də yalnız boynuyoğun məşədi və kərbə- layıların “ruhuna qaşav” çəkmək üçün meydana atılan əsərlər idi. Azərbaycan cəmiyyətində iki dürlü tamaşaçı meydana gəl- mişdi. Onlardan bir qismi ərz etdiyimiz kibi ədəbiyyat və bədiy- yatdan anlamaz, səhnə ilə toyxana arasında fərq bilməz, “artist” ilə “arsız”ın bir mənada olduğunu iddir edir və hətta toyxanada bəyəndiyi və əlinə keçirə bildikləri kibi bir çox şeylərə də burada nail olmaq təmənnasında olar. Ona görə harada “dram-drum” var- sa oraya gedər, manat yerinə beş manat da sərf etməkdən çəkin- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 140
məz və opera – operet kibi pyeslərə beldə tapanca, yanında “adamı” və yaxud “adamları” ilə glir. Ona görə də bu kibi adam- ların ruhunu oxşayan opera – operet tamaşaları zorlu “pul qırma- ğa” çan atarlar. Böylə adamların “səfayi-batinindən” Azərbaycan səhnəsi bir zaman opera – operetlərin inhisarında bulunur. Opera- da iştirak edən aktyorlar səslərinə və “canan çəkmə”lərinə diqqət edər. “Kor atın kor nalbəndi olar”. Fəhvasınca öylə tamaşaçının heç səhnəyə, oyununa, əsərdəki “psixolojiyaya” diqqət etməyən, aktyorları meydana gəlirdi. Hər şey axar, hər şey yürüyər, bəzən qız yerinə oğlan da o qədər əhəmiyyət almaz; yalnız oturanların qulaqları, başları sallanmaqla haram ilikləri qızması “bədii həyə- canı” oyadaraq mətləbi tamam edər. Ona görə də aktyorlarımız içində dramçılara deyil, opera aktyorlarına da böyük paralar ve- rilir; opera yazanlara dəxi çoxlu məbləğlər yetişməkdə bu aləmin müştaqı təbiətilə çoxalmaqda davam edər. Hətta, mətləb oraya çatar ki, bəzi qəzetə mühərrirləri tyatroya getmədən oynanılan əsərlər haqqında qəzetələrində tənqidlər yazardı. Səbəbi də məlum idi hankı aktyor necə oynayacağı bəlli olmaqla bərabər, tyatroya gələn tipləri görmək özü bir ikrah oyadardı. Tamaşa- çılarımızın ikinci qisminə gəldikdə binlat əksəriyyətlə ziyalı təbəqədən ibarət küçük, zəif və yarıyoxsul, yarı orta hal, bir ordu təşkil edəırdi ki, böylə kütlə ara-sıra opera – operetlərə getməkdən çəkinməməklə gərək mətbuatda, gərəksə xüsusi məclislərdə, xeyriyyə yerlərində operaçılıq əlindən dad çəkdikləri, “Bizə dram, bizə komedi kibi, pyeslər lazım!” deyə bar-bar bağrmaları məlum ki, dənizdə gurlayan bir səs kibi havada müəlləq qalacaqdı. Bu təbəqə münəvvər olduqca səhnədən daha ədəbi, daha bədii əsər istədikcə, səhnəyə bir məktəbə baxarcasına baxdıqca, səhnəyə qoyulan dram və komediyalara gələnlər çox az olurdu. Hətta türk tyatrosuna gələn ziyalılarımız da münəvvər təbəqəmizin hamısı deyil, ancaq türk xəlqilə maraqlanan, türk məktəbi halını düşünən, nəhayət, türk dilini bilən və ya bilmək istəyənlərdi. Ona görə də dram kibi pyeslər qoymaq tyatrro müdiriyyətinə heç bir zaman əlverişli olmayırdı. Ziyalı təbəqəsi mübariz bir vəziyyət alaraq hər Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|