Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏSƏRİN QURULUŞU
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 162
Şimdi bulmuş vüqu əksi-qəza Əcəba bu nasıl təsafilimiş. ...Şimdi qeyrət edərsə millətimiz. Yenə övdət edər səadətimiz 1 .
Bu tərcibəndə baxılsa Hüseyn Cavidin fəal millətçilərə yar- dımçılıq edənlərdən olduğu, onların təbliğatçılığına yarar bir zat olduğu aydınlaşar. Bir Hadinin şeirilə bir Namiq Kamalın şeirilə Cavidin şeirini qarşılaşdırdıqda Hadidə, Namiqdəki fəvəran edən vulkanlar Caviddə Füzulicəsinə “ürəyini qana döndərmək”, vətən üçün mərsiyə oxumaq həvəsi bəlli olur. Cavidin millətçiliyindən “Şeyx Sənan”da açıq surətdə yalnız Sənanı əslən turanlı etməkdir. Yəni Sənanı farslıqdan çıxarıb türk qılıqlı, türk qafalı etmək, onu türkləşdirməkdir. Xaricdən böylə bəlirsiz görünən bir nöqtə “ərbabı” yanında son dərəcə dərin bir müəmma deməkdir. Ruhən millətçiliyi, türklüyü oxşayan, Cavid- in böylə cəsur bir addım ataraq din tərəfdarlarına zərbə endirməsi zamanındakı cəmiyyət üçün sevimli olacağı təbii idi. Burayacan söylədiklərimizi böylə xülasə edəlim: 1) Cavidin seçmiş olduğu mövzu təsadüfi deyildi. Mövzunun seçilməsilə onun tərbiyəsi və o zamanə qədər keçirmiş və o günlərdə keçirməkdə olduğu həyatı arasında bir rabitə var idi. 2) Pyesin quruluşundakı yenilik o zamana qədər Azərbaycan və ümumtürk ədəbiyyatında görülməmiş bir səsin qəbul etməklə o zamankı cəmiyyətin emosiya “təhyic” cərəyana - əski dil ilə demiş olursaq, cəmaət məzaqinə - tamamilə tuş gəlmiş oldu. 3) Əsərin psixoloji cəhətinə gəldikdə müəllif ruhanilik içində olan çürüntü və yaprantıları tamamilə meydana atmaqla mollalığa və ümumiyyətlə dinə olan ikrahə bir az da qüvvət vermiş və bir az daha irəli gedərək kütlə üzərində hakimiyyətini itirmiş “üləmayi- din” arasındakı “şübhə” ilə “vəsvəsə” meydana gəldiyini və bütün
1 Füyuzat. Nömrə 15. Səhifə 231-232. Mənzumə 15 parçadan ibarətdir. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 163
bunların sağlam və təbii həyat qarşısında nə qədər sönük, nə qədər köksüz olduğunu göstərmiş oldu. 4) Siyasi cəhətdən dəxi əsər büsbütün mühitini və əsrindəki cərəyanı oxşamaq üzrə olmaq üçün səhnələri ta uzaqda – Ərəbis- tanda – açır və get-gedə tamaşaçılara yaxınlaşdırır və “Şeyx Sənan”ın “mayə”sini də “Turan”dan alır və nəhayət 5) Əsərdə zamanı üçün bir yenilik olduğunu qeyd etməliyiz: sevgi təbii (bioloji) bir fakt olduğu üçün onun heç bir din və heç bir milliyyət ilə əlaqəsi olmadığını da o zamankı mühitin nüfuzu altında olaraq tamaşaçılara sezdirmək istəyir. “Şeyx Sənan”da Cavidə məxsus bir inqilabçılıq da görünür. Bu “inqilab”da həmin bir çoxlarının düşündüyü və indivudualist anarxistcəsinə meydanə atdığı “fikir inqilabı”dır. Bu nöqtədə zəmanənin təsiri görülməmiş deyildir. Ona görə də mövzuun haradan alındığı və nə kibi mühiti təs- vir etdiyi nəzərə dutulmayaraq ümumiyyətlə əsər sevilmişdi. Səbəb də bəllidir: pyes müəyyən təbəqənin zövqünü oxşayırdı.
Bu cəhətdən də şair az bacarıq göstərməmişdi. Əvvəla bütün pyes bir şəxsiyyət (Ş.Sənan) ətrafında qurulmuşdur. Bu cəhətdən inkişafında ilk nöqtədən son nöqtəyə varıncaya qədər heç bir nöq- san görülməyir. Məzmun açıldıqca, səhnələr dəyişdikcə meydan- da Şeyx Sənan hazır və nazirdir. Özü də meydanda olmasa kölgə- si görülür, səsi duyulur. Ayrı-ayrı olaraq şəxsiyyətlər ya öz sözlə- rilə, yaxud başqa birisinin sözilə xarakterizə edildiyi kibi hərəkət və fəaliyyət ilə də hər kəsin mahiyyəti anlaşılmış olur. Pyesdə melodram təəssüratı (effekti) də yox deyildir: bir yerdə Sənan bayılır, ikinci səhnədə Sənan ardınca gələn Zəhra Əzranın qolları arasına düşür, başqa bir yerdə Sənan ilə keşişin çəkişməsi baş- layır, Sənan üzərinə sui-qəsdlər hazırlanırkən onun xilas olması və yaxud yurdu yanarkən özünün bəri yandan salamat görünməsi və bu kimi nöqtələr... Bunlar hamısı tamaşaçının xələcan və həyə-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 164
can içində pyesi təqib etməsinə səbəb olan nöqtələrdir. Əsərdəki dialoq gərgin və şiddətlidir. Şəxsiyyətlər arasında mənalı, kinayəli rişxənd, istehza, təlaş və heyrətlər şimşək misalı simalarda oyna- yır. Dialoqlar ilə bərabər, monoloqların yeri az deyildir. Fəqət hər bir monoloq təbii olaraq ya müəyyən emosiya, zövq nəticəsində və yaxud bir həyəcan dolayisilə meydanə gəlir ki, bu da Qafqazı təsxir etmək ya ümumin qarşısında (Şeyx Hadi, səhifə 30) bir məqsədi anlatmaq və yaxud başlarından keçmiş bir qəzayi nəql etmək məqamlarında irad olunan nitqlərdir. Əsəri diqqətlə nəzərdən keçirdikdə iki “böyük” qüvvənin çar- pışmasını əsas mövzu kibi görmək olur. Burada şair dram kam- ponsionunu incədən-incəyə anlamış və bunu da sona qədər mü- vəffəqiyyətlə sürə bilmişdir. Müəllif bu iki “böyük” qüvvəni dü- şünməmiş deyildir. O, bunlara son dərəcə əhəmiyyət vermədiyi üçün başqa nöqtələrdə, yəni adi yaşayış, mübahisə, təsvirat kibi yerlərdə şiddəti azaldır. Əsas saydığı nöqtələrə gəldikdə bütün dramatik gücünü, bütün üslub və lisan, psixolojilik boyalarını onların ətrafında artırmağa çalışır. Bu qüvvələr hankılardır? Hələ birinci pərdə açıldıqda Şeyx Əbuzərin niyazilə Sənan eşqindən çıldırmış, Zəhranın içəri girər-girməz öz sevgilisini sor- ması keyfiyyətli, ilk addımda müəllifcə ən yüksək sayılan bu iki müqəddəs və böyük duyğunun bir-birilə çarpışdığını və bununla da ümum əsərin ruhunu təyin etmiş olur. Şair burada emosiya və dinamik sözləri mümkün mərtəbə qüvvətləndirmiş. Baxınız: – Şeyx, ya Şeyx! – Şeyx! – Ya allah! – Bana bax... – La ilahə illəllah! – Şeyx Əbuzər! – Nədir qızım? – Əlan. Bir xəbər yoxmu Şeyx Sənandan? – İki-üç dəfə getdim evlərinə... Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|