Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 169
H.Cavidə görə, keçmiş bir heçlik, hal-hazır qorxunc, gələcək isə konkret və aydın deyildi. H.Cavid cəmiyyətin inkişaf qanunları ilə tanış olmadığı üçün ziddiyyətlərdən canını qurtara bilmirdi. O, mütəfəkkir şair olduğundan, həyat hadisələrinə bəsit, üzdən yana- şa bilmirdi. Eybəcər, ədalətsiz ictimai səhnələrin dərinliyinə nəzər ataraq, “nə üçün?” sualı qarşısında H.Cavid fikrə dalır, bəzən Hamlet kimi:
Ki onun intihası yox, dibi yox, –
deyirdi. Bilik, anlamaq, təfəkkür məsələsində H.Cavid poeziya- mızın Hamleti idi. Eyni məsələlər onun dram əsərlərində qoyulur və həll edilər- kən fəlsəfi düşüncələr meydana atılır. Həyat həqiqəti ilə arzu və xəyal arasındakı ziddiyyət onun dram əsəslərinin hərəkətverici qüvvəsidir. Buna görə də H.Cavid müstəsna hadisə, müstəsna hərəkətlər, müstəsna xarakter və müs- təsna fabulalar yaradır. “Ana” əsərində Səlma, “Maral” əsərində Maral, “Şeyx Sənan”da Şeyx Sənan, Dərviş və bu əsərlərdə verilən hadisə, hərəkət və fabulalar, arzu olunan alicənab insanlar insan əsəblərini gərginləşdirən hadisələr və fabulalardır. Buna uyğun olaraq H.Cavid hadisələrin məntiqi gedişini izləməkdən ziyadə, fikrə dalır, həyat, ölüm, eşq, din, istismar, zəhmət, azad- lıq, ədalət haqqında onun qəhrəmanları dilə gəlib bədii ifadə ilə aforizmə başlayırlar. Bəzən də dramaturq qəhrəmanların söhbə- tinə müdaxilə edərək öz fəlsəfi görüşlərini gizlətmir. Bu cəhəti də nəzərdə tutmaq lazımdır ki, H.Cavidin vahid bir sistemə malik fəlsəfi konsepsiyası yox idi. Ona görə də təbii olaraq, mütəfəkkir sıx-sıx ziddiyyətlərə düşürdü. Bu ziddiyyətlər isə şəxsən H.Cavi- din deyil, bəlkə dövrün ziddiyyətləri idi. Ruhən çox həssas olan şair-dramaturq feodal-patriarxal münasibətlər mühitində tərbiyə almışdı, kapitalizm əlaqələrinin hakim olduğu şəraitdə qorxunc şəkil alan istismar dünyasında yaşayırdı; o bu dünyaya yabançı, Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 170
laqeyd baxa bilmirdi. Gah ideal aləm görür, gah da rəzalət bataq- lığı qarşısında çaşıb qalır, çıxış yolu tapa bilmirdi. O, realist yazı- çılar kimi xəstə cəmiyyətin əsas yaralarını açmaqdan uzaq idisə, bu yaraları görür, öz şikayət və etirazlarını pafoslu aforizmlərlə ifadə edirdi. Bəzən də yazıçı realist səhnələri yaradırdı. 1920-ci ilə qədər onun bir sıra əsərlərində romantizm ilə realizm birləşir. Dramaturq bəzən romantizmdən realizmə keçirdi. H.Cavidin ziddiyyətlərindən danışarkən bir həqiqəti unutmaq olmaz ki, onun qəlbi həmişə xalqının nəfəsi ilə çırpınmış, ruhu xalqın dərdi ilə iztirab çəkmiş, heç bir zaman müxtəlif görüşlü redaktorlardan, milyonerlərdən asılı olmamış, millətçi, təəssübkeş şovinistlərə və müsavatçılara aldanmamış, tam mənasında müstə- qil olmuş, öz sərbəstliyini kimsəyə satmamışdır. Sərbəst düşünüb, sərbəst yaratmışdır. H.Cavid orijinal təbiətə malik bi şair idi. Onun bir misrasını silmək, başqa bir misra ilə əvəz etmək mümkün deyildi, hətta dilinin imlasını dəyişdirmək belə böyük cəsarət tələb edirdi. Bü- tün bunlar H.Cavidin sənətkar ilə yaradıcılıq haqqında olan görüş- lərindən irəli gəlmişdi.
Rasizadələr ailəsi iş axtarmaq üçün Şaxtaxtı kəndindən Nax- çıvana köçmüş, Cavidin atası molla Abdulla mədrəsədə təhsil almış, gözəl və lətif səsə malik olduğu üçün mərsiyəxanlığa başlamış, az bir zaman içərisində Bakıda, Şamaxıda, Gəncədə və başqa şəhərlərdə şöhrət qazanmışdır. Hüseyn Cavid 1882-ci ildə anadan olmuşdur. Onun böyük qardaşı Məhəmməd Rasizadə mükəmməl təhsil görmüş bir vaiz idi. Vaizlikdən ziyadə müəllimlik və mühərrirliklə məşğul idi. O, Naxçıvanda Sovet hakimiyyəti yarandıqdan sonra Naxçıvan peda- qoji məktəbinin dil və ədəbiyyat müəllimi olmuşdur. H.Cavid ilk təhsilini mədrəsədə almışdır 1 . Sonralar atası onu təhsilini təkmilləşdirmək üçün Təbrizə göndərir. Təbriz mədrəsə-
1 İlk təhsilini mollaxanada, sonra Sidqinin məktəbində almışdır. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 171
lərində 1 verilən təhsil gənc Cavidi cəlb etmədiyi üçün, oradan narazı qayıdır. 1905-ci ildə ticarət bəhanəsi ilə İstambula gedir. H.Cavid İstambul universitetində oxunan mühazirələrə azad dinləyici kimi davam etməyə başlayır. Onu ən çox maraqlandıran türk filosofu Rza Tofiqin mühazirələri idi. H.Cavid Bakıya döndükdən sonra Bakı pedaqoji məktəbində dil və ədəbiyyat müəllimi işləyir. N.Nərimanov onun istedadını çox qiymətləndirdiyi üçün Cavidlə tez-tez görüşərmiş. Tələbələr ona və müasiri, dostu Abdulla Şaiqə böyük hörmət bəsləyirdilər. H.Cavidə olan məhəbbətin səbəblərindən birincisi bu idi ki, başqa ədəbiyyat müəllimlərindən fərqli olaraq, o, böyük şair idi; ikin- cisi, H.Cavid tələbələrdə dünya ədəbiyyatı klassiklərinə maraq oyadırdı; üçüncüsü, sərbəst yazı dərslərində istedadlı tələbələrə istiqamət verirdi.
H.Cavid həm lirik şair, həm də dramaturqdurq. Onun ilk şeiri “Füyuzat” məcmuəsində çıxmışdır. Bundan sonra şair “Keçmiş günlər” (1913), daha sonralar “Bahar şəbnəmləri” (1917) adlı şeir məcmuələrini çap etdirmişdir. Bu məcmuələrə şairin 1906-cı ildən 1917-ci il qədər yazmış olduğu şeirlər daxildir. H.Cavid ilk dram əsəri olan “Uçurum” 2 pyesinin ardınca başqa əsərlərini yazır: “Uçurum” (1905) 3 , “Ana” (1910), “Maral” (1912), “Şeyx Sənan” (1913-1914), “Şeyda” (1917), “İblis” (1918), Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra isə “Afət” (1922), “Peyğəmbər” (1923), “Topal Teymur” (1925), “Knyaz” (1929), “Telli saz” (1930), “Səyavuş” (1934), “Şəhla” (1935), “Xəyyam” (1935), “İblisin intiqamı” (1936). Bundan əlavə iki min misradan çox olan “Azər” (1920-1937) poemasını yazmışdır.
1 Talibiyyə mədrəsəsində. – Tərtibçi. 2 Müəllif yanılır. H.Cavidin ilk dram əsəri 1910-cu ildə yazdığı “Ana” pyesidir. – Tərtibçi. 3 “Uçurum” 1905-ci ildə deyil, 1917-ci ildə yazılmışdır. Red. Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|