Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 178
feodal-patriarxal və eyni zamanda, kapitalist münasibətlərin do- ğurduğu eybəcər hadisələrə hiddət və nifrət hissi oyadır. Turxan bəyin ailəsində özünü göstərən ailə dramının aynasında müasir həyatın baş məsələləri görünməkdədir. Turxan bəy puluna, adına güvənərək on altı yaşlı yetim qız Maralı almışdır. Halbuki onun iyirmi yeddi yaşlı, ali məktəb bitirmiş oğlu var. Maral gözəl ol- maqla bərabər, düşünür, mühakiməlidir. Maral anasını təqsirlən- dirmir, bilir ki, xüsusilə yetim qızların, ümumiyyətlə bir çox qız- ların taleyi belədir. Göyərçin kimi azad yaşayan Maral qəflətən yetim qalır. Turxan bəy bəla ildırımı kimi, ailənin başının üstünü alır. Hamı susur. Turxan bəy arzusuna nail olur. Maral, içində yaşadığı zəngin həyatdan belə nəticə çıxarır: “Uff, bəxtiyarlıq içində öl- mək, kədərlər, üzüntülər içində yaşamaqdan min qat xeyirli imiş...” Turxan bəy tutduğu işdən peşman deyil. O, bu fikirdədir ki, hər şeyi pul ilə almaq mümkündür. O deyir: “– Hadir! Nadir! Heç bir hiss, heç bir qüvvət, heç bir yer yox- dur ki, orada altun, gümüş rol oynamasın. Əmin olunuz ki, dün- yanın bütün izzəti, bütün səadəti ancaq para ilə əldə edilə bilir. Nadir bəy – (yerindən qalxaraq). Əvət, hər şey para ilə əldə edilir; illa fəzilət və insaniyyət! Turxan bəy – Xayır, xayır... Fəzilət də paradır, insaniyyət də...”
Əlbət ki, Turxan bəy insan dedikdə “insan paltarına girmiş çulsuz-noxtasız uzunqulaqları, yalnız altundan yapılmış bir palan- ları əskik olanları” nəzərdə tutur. Bu yalnız Turxan bəyin öz ba- şından çıxardığı “fəlsəfə” deyil, bəlkə müasir burjua cəmiyyətinin obyektiv qanunudur. Turxan bəylər həmin qanunun vasitəsi, marallar isə onun qurbanıdırlar. Ağalar... Nə buldular İsgəndərlər, Çingizlər?! Qanlar töküb, canlar yıxıb getdilər!.. Cahanı titrədib alt-üst etdilər, Qanlı bir iz buraxdılar ellərdə... Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 179
Zabit Çingiz bəy bu bəndin ideyasına düşmən olduğu üçün aşığı qovur. Bu ətrafda başlayan mübahisələrdə hüquqşünas Nadir bəy H.Cavidin müharibə və sülh haqqında fikirlərini ifadə edərək deyir:
“Hər kəs eyi bilir ki, mən əsla qan tökülməsini sevməm. De- yil ki, məxluqatın ən şərəflisi olan insanların, hətta zəif, aciz bir qarıncanın belə qanına girmək, məncə əfv edilməz bir cinayət- dir...”
H.Cavidin birinci dünya müharibəsi ərəfəsində dediyi bu sözlər onun öz ürək sözləri idi. Keçmişdə burjua cəmiyyətində mətbuatın satqınlığından çox yazılmışdır. Tək bir “O olmasın, bu olsun” komediyasında qəzetçi Rza bəyin iş və hərəkətlərində bu tənqidin tutarlı nümunəsini görmək olar. H.Cavid də “Maral” dramında bu tənqidi başqa bir şəkildə vermişdir. Humay Cəmil bəyə qəzet oxumağı təklif etdiyi vaxt, Cəmil bəy deyir:
Cəmil bəyin fikrincə, qəzetlər saçma, yəni yalan yazmaqla bərabər, insanlığın başına gətirilən eyni fəlakəti təkrar edirlər. Bu fəlakət isə hər yerdə haqq adına haqsızlıq şəklində davam edir. H.Cavidin istər poeziyasında, istərsə də dramaturgiyasında haqqın, insan hüququnun hər tərəfdə pozulduğu mühüm bir motiv kimi etiraz şəklində səslənir. Ruhən humanist olan həssas şairin insan oğlunun başı üstündə gəzən qara buludları gösrməsi və bu fəlakətin qarşısını almaq üçün qüdrətinin çatmamasını etiraf etmə- si nə qədər acı və nə qədər tragik idi! Üstəlik, şairin faciəsi bir də onda idi ki, tarixdə bu fəlakəti yox edə biləcək proletariatın qüdrətini görə bilmirdi. Dövrün ən mühüm məsələlərindən biri də örtünmək, yaşın- maq məsələsi idi. Cəmil bəylə Humay evləndikdən sonra küçədə açıq gəzirlər. Ona görə də Cəmil bəyin atası Turxan bəy nə küçə-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 180
yə çıxa bilir, nə bazara. Hər yerdə onların sözünü danışırlar. Bu ətrafda başlayan mübahisədə Nadir bəy qadın azadlığı haqqında fikirlərini söylərkən bilavasitə qadınların örtünmək məsələsinə də toxunur: “...Xalqı təhlükəli uçurumlara yuvarlayan bir qanun isə pək çürük və mənasız bir əfsanə deməkdir”. Bir az aşağıda: “Sağlıam bir tərbiyəyə, sarsılmaz bir əxlaqa malik olan xanımların açıq gəzməsində heç bir məhzur görmiyorum...” Nadir bəy inanır ki, gələcəkdə bütün qızlar, qadınlar Humaya arqadaş olacaqlar. Nadir bəy ilə Turxan bəyin mübahisəsi getdik- cə qızışır. Bu vaxt Qazı dini ehkamın, cəhalətin qara qüvvələrin dotələb bir pəhləvanı kimi içəri girir. O, Humayın xristian qızla- rından fərqlənmədiyini göstərir. Əgər “müsəlmanlıq belə gedərsə, çox sürməz ki, ev-eşiyimiz Lut şəhəri kimi yerin dibinə keçir” deyir. Nadir bəyin etirazına Qazı təhqirli ifadələrlə cavab verər- kən, Nadir bəy onu “ağzıpozuq səfil” və “tərbiyəsiz” cahil adlan- dırır. Mübahisə dueli xatırladır. Turxan bəy isə Qazının qorxusun- dan oğlu Cəmil bəyi evindən qovmalı olur. Bu əsərdə ruhaniliyin ifşası “Ölülər” səviyyəsinə yüksələ bilməsə də, Qazının romantik bir şair tərəfindən ölümcül yaralan- ması diqqətəlayiq idi. Diqqətəlayiq idi ona görə ki, atası ruhani, qardaşı şeyx olan, ruhani məktəbdə təhsil alan şair irticaya qarşı, mütərəqqi yol seçmişdi. Öz xalqı qarşısında vicdani sözünü söy- ləməklə bərabər, ona mütərəqqi, mədəni həyat yolunu göstərirdi. Göründüyü kimi, dramaturq bir ailə dramı fonunda müasir dövrün bəzi mühüm ictimai məsələlərini qoyub müsbət mənada həll edir. Bu nöqteyi-nəzərdən əsərin iki surəti diqqətəlayiqdir. Onlardan birincisi hüquqşünas Nadir bəydir. Cəmil bəyin dostu- dur. H.Cavid onu müsbət surət kimi vermək istəmişdir. O, drama- turqun həll etmək istədiyi məsələlərin hamısında iştirak edib, öz sözünü söyləyir. Onun fikirləri aydın və konkret olub, əsas etibarilə müəllifin öz sözləridir.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|