Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 187
deyə iki qismə ayırmışdır. Birinci qismə Şeyx Mərvan, Şeyx Nəim, Şeyx Əbülləhyə, Şeyx Cəfər ikinci qismə isə başda qoca mürşid Şeyx Kəbir olmaqla Şeyx Sənan, Şeyx Hadi, Şeyx Sədra və başqaları daxildir. Dramaturq, sonuncuları da inkişafda verdiyi üçün, Şeyx Sənanı daha irəliyə aparır. Belə ki, qəlbi və insani duyğuları Şeyx Sənanı ibadətmi, məhəbbətmi məsələsini həll et- məyə çağırır. İbadət adamı öz insani təbiətinin tələblərinə qarşı çıxmağa aparırsa, məhəbbət həmin tələblərə cavab verir. İnsan öz təbiəti əleyhinə çıxa bilməz, əgər çıxsa, onda bir sıra qeyri-insani, rəzil sifətlər doğar. Beləliklə, H.Cavid konflikt içində konflikt yaradır. Əsərin birinci pərdəsi Mədinədə, ikincisi Tiflis kənarında, üçüncü pərdə yenə Tiflisdə donuzluğun qapısı ağzında, dördüncü pərdə yenə Tiflis kənarında vaqe olur. Hər iki konflikt pərdə- pərdə inkişaf edib dərinləşir və əsas qəhrəmanı feodal-patriarxal əhatəsi şəraitində fəlakətə gətirib çıxarır. Faciənin ekspozisiyasından məlum olur ki, mürşid Şeyx Kəbirin qızı Zəhra Şeyx Sənanı sevir. O, Şeyx Sənanın əsil- nəsəbsiz bir adam olduğunu bildiyi halda, “hətta quldan da alçaq olsa”, onu özündən şərəfli sayır. Əsl hadisələr o yerdən başlayır ki, Xumarın teyfi bir də Şeyx Sənana görünür. Azərbaycan əfsanəsində sənəmin də teyfi Aşıq Qəribin yuxusuna girir. Gözünə görünür. “Şeyx Sənan” əsərində bu məsələ psixoloji mənaya malikdir. Əsl hadisələr o yerdən başlanır ki, yuxuda Xumarın teyfi Şeyx Sənanın gözünə görünür. Yuxu o qədər təsirli olur ki, Şeyx Sənan Xumarı ayıq ikən də görür. Keçmiş dramaturgiyada hadisələri, xarakterləri inkişaf etdirmək üçün yuxu – teyf mühüm bir vasitə idi. H.Cavid bu cəhəti unutmayaraq, ona psixoloji məna da vermişdir. Yuxuda və ya ayıq ikən gördüyü Xumar, ona daima:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 188
Oxunur gözlərində nuri-dəha, Yüksəl, ey Şeyx! Gəl, düşünmə daha! – deyir.
Məhəbbətin rəmzi olan Xumar onu ibadət, yəni din və cəhalət aləmində qalmayıb, eşq və azad fikir, azad duyğu aləminə yüksəlməyə çağırır. Onsuz da Şeyx Sənan şübhə və tərəddüd halı keçirirdi. Onun şübhələri ortodoks islam görüşlü, hər bir dini ehkama səcdə edən şeyxlərə günah kimi göründüyü üçün onu dinsizlikdə təqsir- ləndirirlər. Şeyx Mərvan onun meraca, yəni peyğəmbərin göylərə qalxmasına şübhə etdiyini göstərir. O, Mürşid Şeyx Kəbirə deyir:
Şeyx Nəim isə Şeyx Mərvanın fikirlərini qüvvətləndirərək deyir: Sadə meracı etmiyor inkar, Hələ tohid üçün də şübhəsi var. Söyliyor: “Görməyincə xaliqi mən İctinab eylərim pərəstişdən”.
Şeyx Kəbirin insan şübhəsi haqqında fikirləri bütün bu avam iftiralara fəlsəfi bir yekun vurur:
Şübhədir əhli-hikmətin babası. Şübhə etməkdə həqlidir insan, ............................................... Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 189
Şübhə artarsa, həm yəqin artar, Mərifət nuri şübhədən parlar.
Bu sətirlərdən bəlli olur ki, Şeyx Sənan dində cahil və əqli- səlimin qəbul etmədiyi uydurmalara, möcüzələrə və dini ehkam- lara şübhə edirsə, haqlıdır. Çünki şübhə hər həqiqətin anası, əhli- hikmətin babasıdır. O biri tərəfdən, şübhələr Şeyx Sənan xarakte- rinin inkişaf və dəyişməsinə bir zəminədir. Şeyx Kəbir onun tər- cümeyi-halını, gələcəyini söyləyir, Şeyx Sənan isə ehtirasata düşmən olur, otuz illik həyatını zahidvari keçirdiyini iddia edir. Halbuki Şeyx Kəbirin mürşidlik yerini tutduqdan on il sonra, o, Məkkəni tərk edərək Xumarı axtarmaq üçün Gürcüstana yola düşür. Daha doğruqu, ibadət çuxurunda qalmayaraq, məhəbbət aləminə yüksəlmək istəyir. Birinci pərdənin ikinci səhnəsində korun oxuduğu nəğmənin sonu olduqca maraqlıdır. Şeyx Sənandan şəfa almağa gəlmiş kor öz sözlərini belə bitirir:
Bu zülmə qarşı nolur bir də ədalət olaydı. Tükəndi taqəti-səbrim, ədalət! Ah ədalət! Nə öncə öylə səadət, nə böylə zillət olaydı. Korların məramını bilən Şeyx Sənan onlara deyir: Bir qulım mən də pək həqir, aciz, Bu yalan iftiraya uymayınız. Nəyi görmək dilərsiniz, bilməm? Yanıyor zülm içində həp aləm! Görməməkçin bu çirkin işləri siz Yalvarıb həqqə, həmdü şükr ediniz.
Şeyx Sənanın bu fikirlərindən Hamletin “Olum, ya ölüm” monoloqunun iyi gəlir. Hamlet deyir ki, insan düşünməyə başla- dığı vaxt iradəsi sönür, hər şey məhv olur. Əsərdə görmək konkret olaraq düşünmək mənasına gəlir. Şeyx Sənan demək istəyir ki,
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|