Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 181
İkinci surət Cəmil bəydir. O bir çox məsələlərdə mütərəqqi görüşlü bir gənc olsa da, melodramatik surətdir. Eşqindən xəstə olmuş Cəmil bəyin sərsəmləmələri müasir oxucuda gülüş oyadır. Bəzən o, tolstoyçu kimi görünərək, quşlara atılan gülləyə də etira- zını bildirir. Lakin onun sevgisi, qurduğu xöşbəxt ailə həyatı atası Turxan bəyin iyrənc ailə həyatına qarşı qoyulmuşdur. Belə çıxır ki, atalar elədir, oğullar isə belə olmaq istəmirlər. H.Cavidin buna böyuk ümidi var. “Maral” əsəri H.Cavidin nəsr ilə yazdığı ilk dramıdır. Onun kompoziyası da sadə və konkretdir. “Şeyx Sənan” dramını H.Cavid birinci cahan müharibəsi ərə- fəsində yazmağa başlamış, müharibənin ən şiddətli vaxtında bitirmişdir. İmperialist müharibəsinin məqsəd və mahiyyətini gizlətməyə çalışan dövlət başçıları ortalığa “vətəni qorumaq”, “dini cahad” və sair kimi şüarlar ataraq ümumi səfərbərlik elan edirdilər. Bu boş şüarlara aldanmış gənclər vətən üçün canlarını qurban verməyə getdiklərini iddia etdikləri halda, əslində sənaye sahibləri üçün ölürdülər. Müharibənin gətirdiyi aclıq və səfalət dünyanın hər bucağında hiss olunurdu. Azərbaycanlılardan əsgər alınmasa belə, ümumi səfalət Azərbaycanı da bürüyürdü. Belə şəraitdə yazılan “Şeyx Sənan” dramı H.Cavidin ruhi halı üçün çox tipik idi. O bu mövzunu dərinləşdirir və romantizm nöqteyi-nəzərindən həll edir. “Şeyx Sənan” xalq əfsanəsidir. İndi də Tbilisidə Kür kənarın- da “Şey Sənan dağı” adlı dağ var. Lakin əfsanənin xalq içərisində indi də yaşadığını sübut edəcək bir əlamət yoxdur. Bu mövzuda Ü.Hacıbəyov “Şeyx Sənan” (1908) adlı opera, Mehdi bəy Hacınski isə rus dilində “Şeyx Sənan əfsanəsi” adlı bir risalə yaz- mışdır. Bu mənbələrin ən qədimi isə Şeyx Fəridəddin Əttarın (1118-1229) “Məcalisi-üşşaq” və “Məntiq-qüt-teyr” əsərləridir. Əlimizdə olan “Məntiq-üt-teyr” əsərində Şeyx Sənana aid olan mənzum hissənin nəsr ilə qısa məzmunu belədir:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 182
“Şeyx Sənan əlli illik ömrünü Məkkədə, Kəbə ətrafında iba- dətdə keçirmişdir. Onun dörd yüzə qədər fazil müridləri şeyxin kəramətindən və kainat sirlərini bilməsindən ilham almaq məq- sədilə bir dəqiqə də olsun ondan ayrılmazdılar. Məkkənin şil və korları Şeyxin müqəddəs nəfəsinin təsirindən şəfa tapırdılar. Bir gecə Şeyx Sənan yuxuda özünün Rum ölkəsində bir gözəl sənəmə səcdə etdiyini görür. Yuxudan ayılan Şeyx, sənəmə aşiq olur. Kəbəyə getmir, müridlərlə məşğul olmaqdan imtina edir. Şeyxin bu halından təəccüblənən müridlər ondan bunun səbəbini soruşar- kən, Şeyx özünün artıq Rum ölkəsində ruhən seyr etdiyi “sənəmi- tərsazadəyə” məftun olduğunu, artıq iman və axirəti buraxıb eşqi intixab etdiyini onlara söyləyir. O, Kəbədən uzaqlaşıb Rum ölkəsinə səfər edəcəyini və “tərsa” ilə qovuşacağını bildirir. Mü- ridlər Şeyxə yalvarırlar ki, o bu yoldan qayıtsın. Şeyx cavabında, behiştdə onlarla (müridlərlə) yaşamaqdansa, cəhənnəmdə məftun olduğu məşuqə ilə yaşamağın daha ləzzətli olduğunu söyləyir. Nəhayət, səylərinin nəticəsini səmərəsiz görən müridlər Şeyxlə bir yerdə Ruma getməyi qərara alırlar. Şeyx müridlər ilə Ruma gəlir, hər yeri axtarırlar, nəhayət tərsa sənəmi gözəl bir seyrangahda tapırlar və burada Şeyxə çoxlu macəra üz verir. “Allahın qüdrətini yüz əlamətlərlə tanıtdıran bu ruhanisifət məşuqə” Sənanı görcək üzündən örtüyü götürür. Məşuqənin açıq camalını görən Sənan özünü itirir. Onun bədənini mənəvi və ru- hani bir hərarət istila edir. O, bir müddət danışmağa qadir olmur. Şeyxin bu halından heyran olan müridlər eşqin nə olduğunu yavaş-yavaş anlamağa başlayırlar. Onlar Şeyxi zəif halda qaldırıb bir damaya gətirirlər. Şeyx o gecəni min cür əzablarla keçirir, səhərə qədər yatmır. Sabah Şeyxin xəstəlik yatağına düşdüyünü görən müridlər çox iztirab keçirirlər. Şeyx onlardan xahiş edir ki, onu “sənəmi-tərsa”nın yaşadığı məhəlləyə aparsınlar. Müridlər Şeyxin yatağını məşuqənin evinin qarşısında salırlar. Şeyxin naləsini eşidən “sənəmi-tərsa” əcəm libasında onun yanına gəlib, yasdığının kənarında oturur. Onu yanında görən Şeyx yataqdan
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 183
qalxıb oturur: “Sənəmi-tərsa” onun nədən bu hala düşdüyünü xəbər alır. Şeyx ona belə cavab verir: “Məni bu hala salan, ürəyimi oğurlayıb zülf zəncirlərilə bağ- layan yalnız sənsən. Ya ürəyimi özümə qaytarmaqla bu əsarətdən məni xilas et, ya da naz və məğrurluq etmədən, mənim qoca və qərib bir şeyx olduğumu nəzərə alaraq, qəlbimin yarasını öz qəlbinin qanı ilə sağalt, qoy hər iki ürək bir qandan qidalansın”. “Sənəmi-tərsa” Şeyxin bu qədər ona məftun olduğunu hiss edərək deyir ki, sən gəl mənim vüsalıma yetişmək fikrindən uzaqlaş, əgər bu sənin üçün mümkün deyilsə, o zaman aşağıda söyləcəyim dörd şərtə razı ol. 1. Bütə səcdə etməlisən. 2. Quranı yandırmalısan. 3. Şərab içməlisən. 4. Gözünü imandan şəkməlisən. Şeyx bu şərtlərdən yalnız birinə, şərab içməyə razı olur, qalan üç şərtin heç birini qəbul etməyəcəyini bildirir. “Sənəmi-tərsa” Şeyxə deyir ki, eybi yoxdur, sən hələ əvvəlcə Piri-muğanın yanı- na gedib şərabı içməklə məst ol, sonra məstlik sənu cuşə gətirər, o zaman qalan şərtləri də yerinə yetirərsən. Şeyxi Sənəmlə birlikdə Piri-muğanın məclisinə gətirirlər. Bu məclisdə Piri-muğanın səmimi halları Şeyxi heyran edir. O, məşuqənin məhəbbətinin şərabilə məst olmaq istədiyi üçün Piri-muğandan bir cam mey alıb ona verməyi sənəmdən xahiş edir. “Sənəmi-tərsa” bir cam şərab doldurub Şeyxə təqdim edir. Şeyx camı ondan alıb birbaşa içir. Sənəm Şeyxin əlindən camı alıb Piri-muğana verərək bir mə- nalı və zərif təbəssümlə ona baxır. Bu baxımdan Şeyxin ona olan məhəbbəti yüz qat artır. Şeyx ikinci camı tələb edir. İkinci cam- dan sonra onun huşu və bütün bilikləri əlindən gedir. Bu zaman məşuqə ona kafir olmağı, yəni Quranı yandırmağı əmr edir. Şeyx belə cavab verir: “Mən nə qədər ki, ayıq idim, heç bir vaxt bütpə- rəst olmağı istməzdim, indi ki, məhəbbət şərabilə məst olmuşam, bütün qarşısında məstlik halında Quranı yandıraram”. Məşuqə onu saçları ilə oxşayır və deyir ki: Şeyxim, indi səni sevirəm, sən mənimsən, artıq məndən əmin ola bilərsən. Bu xəbər tərsalar məbədinə çatır. Bir müsəlman Şeyxinin tərsalara meyl etdiyini Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|