Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 205
boyu çürük islami əqidəyə qarşı amansız mübarizə getdiyi bu dövrdə islamiyyətin baçşısı Məhəmməd peyğəmbəri dram qəh- rəmanı edib diriltmək, müəllifin ideya ziddiyyətlərini daha da qabardıb üzə çıxardığı kimi, azad olmuş bir xalqın mübariz məq- sədlərinə qarşı qoymaq demək idi. Buna görə də dövrün tənqid- çiləri onu müxtəlif nöqteyi-nəzərlərdən təhlil və tənqid edirdilər. Hətta bəziləri Peyğəmbərlə H.Cavid arasında bir eyniyyət tapır, onun:
Bən fəqət hüsnü xuda şairiyəm, Yerə enməm də səma şairiyəm, –
sözlərini dramaturqun poetik manifesti adlandırırdılar. H.Cavidlə Peyğəmbər surətini eyniləşdirmək yanlış təhlil üsuludur. Əsərin bir çox yerində bədəvi, cəhalət düşgünü olan ərəblərə qarşı pey- ğəmbər ideallaşdırılmışsa, bir çox yerində həm bir rəsul, həm də bir insan kimi ifşa edilmişdir. Lakin bunlarla bərabər, dövrün tələblərinə uyğun olmayan bu əsər müəllifi geri çəkirdi. Vaxtı ilə onun yaradıcılığında kiçik ünsür şəklində hiss olunan idealistik fikirlər artıq bu əsərdə qara ləkələr kimi görünürdü. Peyğəmbər və islamiyyət haqqında rus və Qərb alimləri çoxlu tarixi və tədqiqat əsərləri yazmışlar. Vayl, Şirenger, Noldeke Krexl, Müller, Vollahauzen, Qrimm, Krımski və b. alimlərin Məhəmməd və onun təlimi haqqında nəşr etdirdikləri tarixi əsər- lər məlumdur. Ancaq onun haqqında ilk tarixi dram yazam fransız ədibi Volterdir (1694-1778). Volter Fransada maarifçilik fikri hərəkatının başçısı və insan yaradıcılığının bütün sahələrində özü- nü göstərmiş nüfuzlu bir ustad idi. O, ruhanilik əleyhinə fikirlərini yaymaq üçün “Məhəmməd peyğəmbər və yaxud fanatizm” adlı tarixi dramını yazmışdır. Əsərin baş ideyası dini fanatizmi ifşa etməkdir. Dramda dini fanatizmin başçısı kimi verilən Məhəm- məd, eyni zamanda hiyləgər və zalımdır. Volter Məhəmmədi si- lahlı Tartüf adlandırırdı. Əslində Volterin məqsədi islamiyyətin başçısı Məhəmmədi deyil, bütün din başçılarını ifşa etmək idi, çünki Volterə görə, bütün tarixi dinlərin ideoloji zəminəsi şüurlu Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 206
olaraq aldatmaq, insan şüurunu din tiryəki ilə yatırmaqdır. Kor- casına inam, sözsüz tabelik, tənqidi ağıldan məhrum olmaq dini etiqadın vasitələridir. Volterin əsərində Məhəmməd deyir:
Tabelik, hər şeyə baş əymək, budur bizim qanun.
Şöhrətpərəst Məhəmməd, insanlara hakim olmaq üçün özü- nün allah tərəfindən göndərildiyini iddia ilə, dini fanatizm üsulu ilə insanları qul halına salır. Hissiyyat, insanpərvərlik, mərhəmət, insan ləyaqəti, ata və oğul məhəbbəti əleyhinə mübarizə aparır. Oğulları atalara qarşı asi edir. Peyğəmbərin düşməni olan Zakirin oğlu Səid Peyğəmbərin göstərişi ilə, atasını öldürür, özü də iz it- sin deyə, Peyğəmbər tərəfindən zəhərlənir. Səidin bacısı, Peyğəm- bərin sevgilisi Palmira isə qardaşı Səidin cənazəsi qarşısında qatilə min bir lənət oxuya-oxuya özünü öldürür. Maarifçi Volterin əsərində tarixi obyektivlik yoxdur. O, müəyyən surətləri öz antiklerikal ideyalarının ruporu edərək, tari- xi realizmi unutmuşdur. Əslində, senzuradan canın qurtarmaq məqsədilə din başçıları üçün tipik olan cəhətlərin hamısını alıb Məhəmmədin simasında cəmləşdirmişdir. H.Cavidə gəlincə, tarixi hadisələrə romantik münasibətlə bərabər, o çalışmış ki, tarixi hadisələri obyektiv versin. Hər şeydən əvvəl o, hadisələrin cərəyan etdiyi ictimai şəraitin konkret mahiyyətini vermişdir. Tarixdə “Cəhalət dövrü” adlanan dövrün əsas cizgiləri göz önündən gəlib keçir. Cəmiyyətin əksəriyyəti yoxsul və çörəyə möhtacdır; həşərat yeyir, çirkin, natəmiz həyat keçirir. Bu üzdən zəhmət işlərində ailəyə köməkçi olmayacaq qızları diri-diri qəbrə gömürlər. Məkkənin bazarında qul alveri vardır. Gələcəyə naümid olan yoxsulları boğazdan kəsərək pul- larını verib büt alırlar ki, taleləri onlara xoşbəxtlik gətirsin. Lakin bununla da tale onların üzünə gülmür. Əsərin birinci pərdəsi belə bir səhnə ilə başlayır. Topal bütsatan ixtiyara deyir ki:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 207
Səndən hər çeşid büt aldım, Uğursuz çıxdı, şaş qaldım. Oğul istədim, qız verdi, Ah, çəkilməz bu qız dərdi!..
Əksinə, əqəliyyəti təşkil edən Məkkə idarəçiləri, kübarlar zəngin həyat keçirir, qanlı şərab içirlər, zövqü səfa, cəng və rübab içində başları dumanlanır. Arvadları qulların çiyinlərində daşıdıq- ları kəcavələrdə gəzirlər. Dramaturq hadisələri haqsızlıq, yoxsul- luq, dərəbəylik içərisində qurulmuş belə bir ictimai şərait içində izləyir. Bu qorxunc şəraitin mərkəzində Peyğəmbər dayanmış, bir tərəfdən bədəvi ərəb cəmiyyətinin əsaslarını tənqid edir, ikinci tə- rəfdən də, əslində bütpərəstlik kimi idealizm üzərində kök salmış, mahiyyətcə insan idrakını kütləşdirən dini görüşlərini təbliğ edir. Birinci pərdənin əvvəlindəki uzun pemarkanın sonunda Mə- həmmədin surəti verilir: “...o dalğın və müəmmalı gözlər, gecənin sükutunu oxşayan həzin və bayıltıcı bir ud zümzüməsini din- ləyərək uyuyur kimi kəndindən keçmiş...” Müəllif də Peyğəmbə- rin epilepsiya xəstəliyinə tutulduğunu etiraf ilə mələyin nazil ol- masını gecənin sükutunda və onun epilepsiya halı keçirməyə baş- ladığı anda vermişdir. Mələyin şirin vədləri qarşısında, o deyir:
Zülmü vəhşətlə qavralıb yanıyor. Üz çevirmiş də tanrıdan insan Küfrü həqq, cəhli mərifət sanıyor. Dinləməz kimsə qəlbi, vicdanı Məhv edən haqlı, məhv olan haqsız... Başçıdır xalqa bir yığın cani Həm münafiq, şərəfsiz, əxlaqsız.
Vəcd halında deyilən bu fikirlər ictimai şərait haqqında həqiqətə nə qədər uyğunsa, həmin halda özünü məhəbbət əsiri Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|