Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 202
İblis nədir? – Cümlə xəyanətlərə bais... Ya hər kəsə xain olan insan nədir? – İblis...
Beləliklə, dramaturq mütərəddid görüşlü, russoçu, tolstoyçu, idealist, həyat hadisələrinə üzdən izahat verən tragik bir qəhrə- manı faciənin mərkəzinə qoymuş və onu şər istəyib şər gətirən, həyat hadisələrində fəal, cəld, yüksək energiyaya malik, müxtəlif qiyafə geyib, müxtəlif simaya düşən, tənqidi ağıl sahibi, özünü insan təbiətinin rəmzi kimi qələmə verən İblis ilə qarşılaşdır- mışdır. İblis həyat həqiqətlərini əzəmi dərəcədə düzgün izah edir. Arif ölmür, yaşayır, lakin əsərdə ölüm həyata qalib gəlir. Faciədə ən maraqlı surətlərdən biri, şübhəsiz, siyasi qaçaqlar başçısı Elxandır. Elxanın dəstəsi eyni məqsədli adamlardan ibarət olmadığı üçün, bunların içində həqiqi quldurlar, baş kəsib adam soyanlar da var. Elxan onların düşmənidir, onlara ağır cəza verir. Elxanın düşərgəsi həqiqi bir ədalət məhkəməsinə çevrilir. Vətən xaini, xəbis İbn Yəmin tutulur. O, orduya xəyanət etmiş, Elxanın siyasi qaçaq olmasına səbəb olmuş, Rənanın atasını öldürmüş, indi isə Rənanı aldadaraq onunla evlənmək istəyir. Şeyx tutulur. O, iki ölkəyə casusluq edirmiş, müharibə qızışdırırmış, ingilis dəllalı imiş. Elxan ona deyir ki: “Sus, yetər, ağbaşlı ilan!” İblis isə “onların tanrısı altundur * . Əvət!” deyir. Keşiş tutulur. Erməni keşişi olan bu zat incil adına Ermənistana silah və patron daşıt- dırırmış; sonra Xaxam tutulur. O, fransız casusudur. Ərəbistanda, ərəbləri fransızlara kölə etmək üçün işləyirmiş. Ən nəhayət, xəstə ana ilə uşağı gətirirlər. Siflis xəstəliyinə tutulmuş ana ilə uşaq İranda müalicə oluna bilmədikləri üçün Kərbəlaya gedib şəfa tapmaq istəyirlər. İblis onlar haqqında deyir: “Dərdə bax, millətə bax, niyyətə bax! Ölülərdən ölülər feyz alacaq!”
* Əslində “yəhudilərin Tanrısı altundur.” – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 203
Elxan onlara ağır cəza verir. Bundan tamaşaçılar razı qalır. İkinci maraqlı surət yaralı rus zabitidir. Milliyyətcə tatar olan bu rus ordusu zabiti bərk ayaqda özünü mətin, cəsarətli aparır və hamının rəğbətini qazanır. Onun yarasını Xavərlə qoca atası sa- rıyıb sağaldırlar. Kim, nə millət olduğunu soruşmadan təmənnasız qayğısını çəkirlər. Hər halda milliyyətindən asılı olmayaraq, bu rus ordusunun zabiti İbn Yəmindən və başqa zabitlərdən cəsarətli, ölümdən qorxmayan bir qəhrəmandır. O, yalnız Elxanla müqayisə edilə bilər. Əsərdə H.Cavidin insan haqqında fikirləri bu nəğmədə daha aydın verilmişdir:
Gülgün şəfəqlər, rəngin çiçəklər. Hər şey sənindir, ey cahil insan! Parlaq günəşlər, dilbər mələklər.
Bütün varlığın insana aid olduğunu bilən, insansız təbiətin, təbii nemətsiz insanın gözəl və xoşbəxt olmadığını bilən drama- turq, müharibənin, qantökmənin düşməni idi. “İblis” əsəri də bi- rinci növbədə imperialist müharibəsi əleyhinə yazılmış faciədir. “İblis” bir dram əsəri olmaqla bərabər, gözəl bir poeziya nü- munəsidir. Arifin ilk monoloqu, İblisin Arifə müraciətlə böyük çı- xışları, rəqqasələrin oxuduğu nəğmə, qızı boğulmuş dəlisov qo- canın fəryadla dediyi sözlər ideyaca dolğun, şeiriyyətcə nümunəvi parçalardır. Dramatik bir əsər kimi, faciənin xarakterləri və kompozisiyası düzgün qurulmuşdur. Əsərin baş surətləri Arif ilə İblis fikir və hərəkətlərinə uyğun ictimai şəraitdə qarşılaşırlar. Arif dəyişən surətdir. İblisin ancaq qiyafəsi dəyişir. O müəyyən bir ehkam ilə səhnəyə daxil olur. Əsər boyu fikirlərini sübut edib səhnədən çıxır. Qalan surətlərin şəxsi macəraları olmaqla bərabər, onlar bu iki əsas surətin ətrafında dönüb-dolaşırlar, İblisin ehkamına sübut, dəlil rolu oynayırlar. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 204
Faciənin kompozisiyası da xarakterin fikir, qərar və hərəkət- lərinin təzahürü üçün bir çərçivə xidməti görür. Arif ilə İblisin qarşılaşmasına qədər dramaturq əsərə kiçik bir ekspozisiya ver- mişdir. Onların qarşılaşması ilə zavyazka başlayır. Arifin İbn Yəminlə gələn Rənaya rast gəlməsindən sonra konflikt yaranır. Konflikt inkişaf edir və Arifin Xavəri boğması ilə fəlakətə keçir. Hadisələr sürətlə inkişaf edərək iki qardaşın qarşı-qarşıya dayan- masına qədər gəlib çıxır. Arifi öz qardaşı Vasifi bilmədən öldür- məsilə fəlakət son nöqtəsinə çatır. Sonluqda səhnədəkilər İblisin həm fəlsəfi, həm də siyasi məzmun daşıyan son yekununu din- ləyir; əsər bitir. Təbii kompozisiyanı mövzunun tərkibi doğurma- lıdır. Bu nöqteyi-nəzərdən faciənin kompozisiyası mövzu ilə həmahəng səslənir.
H.Cavid 1922-ci ildə”Afət” adlı dördpərdəli ailə faciəsini yazdı. Mövzusu yaxın keçmişdən götürülən “Afət” həm ideya məzmunu, həm də sənətkarlıq etibarilə zəif əsər idi. Faciədə fabula xarakterə tabe olmayıb, dramatik hadisələrin səciyyələn- dirilməsi əsas yeri tutsa da, istər süjet, istər kompozisiya, istərsə də xarakterlər diqqəti cəlb etmirdi. Hadisələr isə ümumiləşdi- rilməmişdi. Əsərdə bir tərəfdə Afət kimi füsunkar, əxlaqsız, ərini zəhərlə- yən cani bir qadın, ikinci tərəfdə, Alagöz, onun qızı sayılan, əslin- də ögey olan, sentimental bir qız dayanmışdır. Bir tərəfdə doktor Qaratay adlı hərcayi, əxlaqca pozğun, namərd bir kişi, ikinci tərəfdə, Ərtoğrul adlı bir mühərrir sədaqətli gənc bir romantik kimi verilmişdir. Başqa personajlar bunların arasında xidmətçi rol oynayırlar. Faciədə qadın, sevgi, ailə həyatı, xoşbəxtlik, həyat haqqında bir çox bakir, tutarlı ifadələr var. Lakin əsər bütünlüklə dramatik əsər olaraq sadə və bəsit idi. Ona görə onun səhnə taleyi də zəif olmuşdur. “Peyğəmbər” dramı (1923) ictimai motivlə dolu olsa da, dra- maturqun hələ də yanlış görüşlərdən ayrılmadığını göstərirdi. H.Cavid bu əsəri yazmamalı idi. Cəmiyyətimizdə bütün cəbhə
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|