Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Şeyx Sənan”
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 226
O r x a n – İsmət, onun heç bir mənası yoxdur. Üzük, nişan yalnız könüldür, könül... Olma cocuq, sən gəl mənə ver könül. Allah, allah, yenə çatıldı qaşlar, Dəhşət verir qartalvari baxışlar. Söylə, fikrin nədir, cavab ver, İsmət!
İ s m ə t – Artıq yetər, allah üçün çəkil get, Hörmətin, izzətin, varın, şöhrətin, Nəslin, nəcabətin, gücün, qüdrətin Həp sənin olsun, get, çəkil get, Orxan! Bən ayrılmam o yoxsul Qanpoladdan, Bütün dünya alt-üst olub dağılsa, Ondan başqa sevgilim yoxdur əsla.
Bu sadəlik, təbiilik “Ana”da bütün surətlərin dilində aydın görünürdü. Bütün bunlarla bərabər, “Ana”da tiplərin dilində qismən sü- nilik, qeyri-təbiilik də vardı. Bu da təsadüfi deyildir. Bunun iki mühüm səbəbi var idi. Birinci səbəb bu idi ki, Cavid romantik üslubda yazdığı ilk dramlarında (istər şeir ilə, istərsə də nəsr ilə yazılmış dramlarında) realist dram dili qanunlarının əksinə olaraq bütün tipləri bir dildə, müəllifin dilində danışdırmışdır. “Ana” da bu ruhda yazılmışdı. Şair bəzən son dərəcə sadə dildə, bəzən də əksinə, həddindən ziyadə qəliz, çətin bir dildə, şeirlər yazdığı kimi, bu ilk dramlarında öz tiplərini gah son dərəcə sadə, danışıq dilində, gah da çətin, dəbdəbəli bir dildə danışırdırırdı. Bu səbəb- dən “Ana”da hətta eyni bir tipin danışığında dil, üslub ziddiyyəti çox aydın şəkildə nəzərə çarpırdı.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 227
Cavidin 1910-cu ilə qədər klassik şeir üslubunda yazmış olduğu şeirlərinin dilini ağırlaşdıran fars-ərəb tərkiblərinin çox- luğu 1910-cu ildən sonra yazılmış əsərlərinin dilində başlıca bir keyfiyyət kəsb edir, canlı dildə artıq unudulmuş, yaxud, çox nadir hallarda bəzən dialektlərdə təsadüf edilən, qismən fel * , qismən də say, əvəzlik və zərf kateqoriyalarından olan “çırpınıyor”, “yüksəliyor”, “iştə”, “nereyə”, “nasıl”, “dersen”, “derki”, “sağın” *
lumdur ki, bu sözlər klassik Azərbaycan şeirində vaxtilə işlənmiş- di. Biz Xətainin, Nəsiminin, Füzulinin əsərlərində də bu sözlərə təsadüf edirik. Lakin Cavid bu sözləri arxaik sözlər kimi işlət- mirdi. Bu, türk dilinin təsirindən irəli gəlirdi. Cavid tamamilə səhv olaraq belə hesab edirdi ki, türk ədəbi və canlı dilində yaşadığı kimi Azərbaycan ədəbi dilində də bu kateqoriyaları saxlamaq, yaşatmaq lazımdır. Müasir Azərbaycan dilinin inkişaf prosesi isə bu mülahizənin əleyhinə idi. Bu səhvini şair çox sonralar dərk etməyə başladı, əvvəlləri isə o, Azərbaycan şeir dilini türk ədəbi dilinə yaxınlaşdırmağa çox səy göstərirdi. Hətta şair bəzən, 1912-ci ildə yazdığı “Maral” faciəsində olduğu kimi, dil cəhətindən Türkiyə yazıçıları ilə “bəhsə” girirdi. Çox qiymətli məzmuna malik olan “Maral” faciəsi dil nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan həyatı haqqında türk ədəbi dilində yazılmış bir əsər idi. Osmanlı ədəbi dilini təqlid etməsi Cavidin dilinə əsəblərə toxunacaq qədər aydın hiss edilən bir sünilik gətirirdi. Lakin biz Cavidin “Maral”dan sonra yazdığı şeirlərdə və mənzum dram- larda türk-osmanlı dili təsirinin tədricən zəiflədiyini görürük. 1914-1917-ci illər arasında yazılmış şeirlərdə olduğu kimi:
Güllər, çiçəklər gülər, quşlar oynar. Göyün altun saçlı qızı nur saçar,
* Feil – tərtibçi. * Əslində “saqın”. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 228
İnsanların tutqun könlünü açar. Dağlar, çəmənlər geyinmiş al-yaşıl, Yerlər, göylər parıldar işıl-işıl.
Cavidin özünəməxsus olan tam orijinal şeir dili və üslub xüsusiyyətləri “Şeyx Sənan” faciəsi ilə başlayır. Bu da təsadüfi deyildir. Məlumdur ki, hər hansı bir sənətkarla dil, üslub xüsu- siyyətlərinin təkmilləşməsi, yeniləşməsi janr müxtəlifliyindən də çox asılı olur. Əgər dram sahəsində ilk qələm təcrübələrindən olan “Ana” nəzərə alınmazsa, “Şeyx Sənan”a qədər Cavid əsasən lirik, liro-epik əsərlərin müəllifi idi. Nəsr ilə yazılmış “Maral” faciəsi isə məzmunca nə qədər qiymətli olsa da, dil, üslub cəhə- tindən heç bir yeniliyə malik deyildi. Yeri gəlmişkən demək lazımdır ki, dil, üslub cəhətindən Cavidin sənətkarlığı daha çox mənzum dramlarında meydana çıxır. “Şeyx Sənan” müəllifin yaradıcılığında yüksək sənətkarlıqla yaradılmış birinci mənzum dram idi. Bu faciə həqiqi şeir, poeziya dilində, son dərəcə zəngin, emosional dildə yazılmış bir əsər idi. Burada cümlə quruluşlarında sərrastlıq, cümlələrin bir-birinə mü- nasibətlərindəki möhkəm məntiqi əlaqə, axıcılıq, sözə qənaət, yığ- camlıq, üslubdakı qüvvət, kəskinlik xüsusilə diqqəti cəlb edirdi. Yuxarıda dedik ki, Cavid yaradıcılığının birinci dövründə öz əsərlərində iki müxtəlif üslubdan (klassik şeir və şifahi xalq şeiri üslubundan) istifadə edib hər iki üslubu müstəqil surətdə yaşat- mağa çalışırdı. “Şeyx Sənan”da isə bu iki üslubu təbii bir yol ilə birləşdirməyə doğru inkişaf edirdi. Faciə əsasən klassik şeir üslu- bu ruhunda yazılmışdır. Lakin bir dram əsəri kimi konkret janrın tələblərindən asılı olaraq burada klassik, ədəbi dil, şeir dili və üslubu normaları xüsusən mükalimələrdə canlı danışıq normaları ilə birləşirdi. Faciədəki yeni mənzum dram dili, üslub xüsusiy- yətləri də hər şeydən əvvəl klassik ədəbi dil normalarının canlı danışıq dilinin normaları ilə zənginləşdirilməsi yolunda yaranmış- dı. Bu xüsusiyyət faciənin birinci səhnəsində Zəhra, Əzra, Şeyx Əbuzər arasındakı mükalimədə özünü aydın göstərir.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|