Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 196
larıdır. Mürəttiblər kütləsi isə istismarı öz gözləri ilə gördükləri və həyatlarında sevdikləri üçün inqilabi qayələrində dönməzdirlər. Sonrakı illər göstərdi ki, H.Cavid xırda burjua terrorçuluğuna, burjua-millətçi şüarlara uymadı. Bu illərin siyasi-ictimai hadisə- ləri o qədər mürəkkəb, o qədər ziddiyyətli idi ki, bir çox xırda burjua ziyalıları gələcəyi düzgün təyin edə bilmirdi. Cavidə də elə gəlirdi rus çarının devrilməsilə xalqlar azad olacaq, lakin nəticədə cəmiyyətdə yaranan hərc-mərclik, müsavat ağalığı, milli qırğın onda nifrət və qəzəb hissi oyatdı. Şeyx Xiyabaninin Təbrizdə çıxardığı “Təcəddüd” adlı qəzetdə H.Cavidin çap etdirdiyi üsyan- kar şeirlər buna misal ola bilər. Bir az sonra o, Naxçıvana dönür, işsiz olduğu üçün qardaşının himayəsində yaşayır. “İblis” əsəri üzərində yenidən işləyir. Bakıda Sovet hökumətinin qurulması xəbərini eşidər-eşitməz, uzaq yollarla Bakıya dönür və müəllim- liyə başlayır. Burada bir sual oyanır. Ədib Şeydamı, Raufmu? Cavid nə Şeydadır, nə də Raufdur. Müəyyən redaksiyalarda Şeyda və Rauf kimi yazıçı və jurnalistlər çox idi. H.Cavid onları bu iki şəxsin simasında birləşdirmiş, xüsusilə Şeydanı romantik planda işlə- yərək əsərə daxil etmişdir. “İblis” əsərini H.Cavid Birinci dünya imperialist müharibə- sinin qan püskürən odları içində yazır. Anatol Frans, Romen Rollan, Bernard Şou və başqa Avropa ədibləri kimi, H.Cavid də imperialist müharibəsinin əsl mahiyyətini dərk edə bilmir. O da başqa yazıçılar kimi müharibəyə qarşı qəzəb doğurmağa çalışır. “İblis” faciəsi bu nifrətin və qəzəbin məhsulu idi. Əgər H.Cavid dövrün mütərəqqi qüvvələrinə əsaslansaydı, müharibənin mahiy- yətini düzgün anlar, hadisələri daha da konkretləşdirərdi. Doğru- dur “İblis”dəki hadisələr Türkiyədə cərəyan edir, ancaq H.Cavid arzu etdiyi hadisələri alır, arzu etdiyi romantik obrazları verir, müharibənin dəhşətli səhnələrini insanın qorxunc təbiətində mü- cərrədləşdirərək, romantik yolla həll edir. Əsər Bağdad yaxınlığında bir daxmada başlayır. Daxmanın bir gözündə İblis, ikinci gözündə isə Mələk dayanmışdır. Hər ikisi Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 197
müharibənin törətdiyi dəhşətlərdən danışır. İblis bu dəhşətlərin səbəbini insanda görür. Mələk isə İblisi təqsirləndirir ki, o, insanları aldadıb bəşəriyyət aləmində fəlakətlər törədir. Daxmada yatmış gənc Arif isə gah allahı, gah insanları, gah kitabları, pey- ğəmbərləri, qanunları, fəlsəfələri, gah da İblisi təqsirləndirir. Elxanla bağlı səhnədən belə çıxır ki, bu çəkişmələrin, cinayətlərin əsl səbəbi şeyxlər, keşişlər, xaqanlardır. Lakin əsərin sonunda İblis deyilənlərə yekun vuraraq fikrini belə ümumiləşdirir:
Kim haqlıdır? Müharibənin səbəbi nədir? Müqəssir kimdir? Faciənin sonuna qədər bu məsələ düzgün mənada həll edilməmiş qalır. Doğrudur, İblisin yekununda bəzi həqiqətlər var. Ancaq bu həqiqtlər daha çox keçmişdə özünü göstərən ədalətsiz mühari- bələrə aiddir. Bir sözlə, imperialist müharibənin iç üzü örtülü qa- laraq, ona romantik bir izahat verilmişdi. Əslində bunu da H.Caviddən tələb etmək olmazdı. Nəinki H.Cavid, hətta mühari- bənin ən alovlu mərkəzində olan A.Frans, R.Rollan kimi tənqidi realizmin bariz nümayəndələri bu çətin müəammanı aça bilmə- mişdilər. Yalnız bu zaman İsveçrədə yaşayan böyük V.İ.Lenin imperialist müharibəsinin əsl səbəblərini düzgün izah etmişdi ki, bundan da H.Cavidin xəbəri yox idi. Faciənin qəhrəmanı bir türk gənci, romantik Arifdir. Evləri yanmış, atasını, anasını itirmiş, kiçik bir qardaşı ilə qalmış, ən nəhayət onu da itirmiş Arif russoçudur. Russoizm bütün Türki- yədə yayılmışdı. H.Cavid bu dünyagörüşünü Türkiyədən gəti-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 198
rərək, onu tolstoyçuluqla birləşdirmiş və bir neçə əsərində ver- mişdir. Arif də belə bir ziyalıdır. O, həm də müharibənin dəhşət- lərindən, həm də şəxsi fəlakətindən uzaqlaşmaq məqsədilə şəhər- lərə köçərək, guşənişin bir qocanın şəhərdən kənar daxmasına pənah gətirmişdir. Ancaq o burada da mənəvi sakitlik tapa bilmir. Yerindən oyanmış şüur onu bir çox suallar qarşısında qoyur. O, vicdan əhli axtarır: “...Varlığı yox, yoxluğu vardan daha dilbər!” olan allaha müraciət edir. Əgər o, adilsə, bu vəhşətlərə nə üçün imkan verdiyinə təəccüblənir və həyatda “vicdan rəhbəri yoxdur” deyə şikayətlənir. Allahdan soruşur ki, “bu cinayətlərə, xəyanət- lərə, səfalətlərə” bir son yoxdurmu? Onun allaha yumşaq şəkildə ağ olması təbii idi. Çünki o zamankı Türkiyədə ateist surət yarat- maq həmin şərait üçün tipik deyildi. Şübhəsiz, T.Fikrət “Tarixi- qədim” şeiri ilə tək idi. Rənanın səhnəyə çıxamasına qədər, Arif təbiət hadisələrində olduğu kimi, cəmiyyət məsələlərində də idealistdir. Ancaq vicdanı təmiz, qəlbi təmizdir. Dəhşət və fəla- kətlərin düşmənidir. Bu məsələlərdə onu məşğul edən yalnız öz xalqının taleyi deyil, bəlkə bütün bəşəriyyətin taleyidir. Arif, türk gənclərinin tutulduğu hər bir milli təəssübkeşlikdən uzaq olmaqla bərabər, əsərdə inqilabi çevriliş, sinfi mübarizə məsələləri də qo- yulmadığından, o bu məsələlər haqqında fikrini söyləmir. Lakin tarixi nöqteyi-nəzərdən Arif o zamankı Türkiyə üçün konkret və tipik obraz idi. Əgər Arif, içində yaşadığı ictimai mühitdən narazı isə, onu öz arzularına müvafiq şkildə dəyişdirməyə qüdrəti olmadığı üçün, İstambul həyatını tərk edərək bədəvi bir mühitdə yaşamaq qərarına gəlmişdir. Bu onun ictimai zəifliyi demək idi. Doğrudan da Arifin arzuları ilə bacarığı arasında ziddiyyət var idi ki, onun faciəsinin birinci səbəbi bundan doğur. O biri tərəfdən Arif ağıl adamı olmaqdan ziyadə hiss ada- mıdır. O bütün dünya hadisələrinə hissi və qəlbi ilə yanaşır. Ona görə Arif allaha şikayətlənir, göylərə qalxmaq istəyir, görüşlə- rində mistik ünsürlər hakim kəsilir; feodal-patriarxal aləm içində bədbinləşir; həyatı qara boyalarda görür. Lakin onun dərdi və bu Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|