Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 193
dən ən zəkalı bir mütəfəkkir obrazıdır ki, dönüklük, əzmində tərəddüd ona yaraşmır. “Şeyx Sənan” faciəsinin zəngin səhnə taleyi əsərin qiymətini müəyyən edir. Bu faciə indiyə qədər Azərbaycan dram teatrlarının repertuarından düşməmişdir. Yalnız bu fakt göstərir ki, “Şeyx Sənan” H.Cavidin yaratdığı əsərlərin incilərindəndir. Beşpərdəli “Şeyda” faciəsini H.Cavid fevral inqilabı ərəfə- sində yazmağa başlamış, inqilab günlərində bitirmişdir. Əsərin mövzusu müasir həyatdan alınmış, bilavasitə inqilab hərəkatı ilə bağlıdır. “Şeyda” əsərində o, inqilab hərəkatının böyük bir sahəsini deyil, bəlkə kiçicik bir guşəsini təsvir edir. İstismarçı burjua olan Məcid əfəndinin nəşriyyat idarəsi əslində istismar aləminin real bir guşəsidir. Burada çoxlu mürəttib və bir neçə mühərrir var. Bunların içində sahibkar Məcid əfəndinin ədalətsiz işlərindən razı qalan yoxdur. Şeyda əsərin qəhrəmanı olduğu üçün, ön planda da o veril- mişdir. Şeydanın fəaliyyət dairəsi əsərdə iki mərhələdə gözə çar- pır. Birinci mərhələdə Şeyda inqilabi hərəkatla bağlıdır, öz şüuru, öz qələmi ilə inqilabi hərəkatın alovlanmasına kömək edir. Hələ ilk səhnədən bəlli olur ki, həyatdakı boşluq və mənasızlıq onu boğur. Mürəttiblər Məcid əfəndinin yırtıcılığından şikayət edir- kən, Şeyda onlardan soruşur ki, günah kimdədir? Məcid əfəndidə, ya ki ondan insaf, mərhəmət gözləyən sadədillərdə? Özü əlavə edir ki: bu dünya çəkişib-çarpışmaq dünyasıdır. Təbii, Məcid əfəndi sizin qanınızı sorub-sümürmək istər; fəqət sizdə də himmət olmalı, əldən gəldiyi qədər özünüzü müdafiə etməlisiniz, yoxsa insaf, mərhəmət xülyalarilə sürünəcək olsanız, nəticədə zillət və səfalətdən başqa bir şeyə nail ola bilməzsiniz. Şeyda bu mühakimələrilə cəmiyyətdə sinfi mübarizə oldu- ğunu etiraf edir və əgər fəhlələr birləşib öz haqlarını özləri mü- dafiə etməzlərsə, aclıq və səfalət içində yaşarlar, deyir. Şeyda öz sözünü bir qədər də qüvvətləndirərək bütün dünya fəhlələrinin birləşməsindən danışır. O qeyd edir ki, yer üzünü sarmış fəhlələr, Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 194
bütün “füqərayi-kasibə” mürəttibləri kimi düşünsələr, acizlik gös- tərsələr, bəşəriyyət bir çox əsrlər daha ayaqlar altında əzilməyə məhkum olar. Halbuki bütün orduları silahlandıran, bütün sərma- yədarları – bütün sahibkarları sərsəmlədən bu aciz sanılan fəhlə- lər, o qabarlı əllərdir. Bu gün yer üzünün bütün səadət və fəlakəti yalnız əllərə baxır. Əgər bu əllər bir gün işləməsə, bütün dünya hərəkətsiz qalır. Şeyda müəllifin özü kimi düşünür, öz müşahidə və mühaki- mələrinin nəticəsini söyləyir. Fikirlər düzdür, mürəttiblər arasında fəhlə heysiyyətinin qüvvətlənməsinə, inqilabi fikrin möhkəm- lənməsinə kömək edir. Şeydanın sözləri inqilabi təbliğat idi. O, öz qələmi ilə də inqilabi hərəkatın alovlanmasına kömək edir. Fəh- lələr arasında yayılmış şeirləri, fəhlələrin ən ağır vaxtında marş şəklində oxunur: Yaş zindanlar yuvamız, Fəlakət aşinamız. Ordular yıxan qurşun Olmuş bizim qidamız. Arqadaş, göz aç, aman, Qalx ölüm yuxusundan. Zülmə çox əydin boyun, Çox əzildin, qalx, oyan.
Marş mətbəədə elə bir vəlvələ salır ki, Məcid əfəndi dəhşətə gəlib, qəzəblənir, şeirin müəllifi Şeydanı nəşriyyatdan qovur və deyir: “Bura mətbəəmi, yoxsa inqilab ocağımı?” Ən nəhayət Şeyda öz fikirlərini belə yekunlaşdırır: “Fironu qərq edən Musa bir çobandan başqa bir şey deyildi. Lakin sarsılmaz bir ruh ilə meydana atıldı. Öylə sarsılmaz bir imperatora qalib gəldi. Zöhhakı məhv edən Gavə yoxsul, arxasız bir dəmirçi idi. Fəqət atəşli bir qəlblə inqilaba başladı, öylə xunxar, məğrur bir hökmdarın taxtını başına çevirdi. Məcid əfəndi kimdir? Yalnız Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 195
o deyil, hətta onu qudurdan qocaman rus çarlığıl elə bu gün, yarın yerin dibinə batar”. Bu sətirlərdə Musanın terrorçuluğuna bəraət qazandırılsa da, son cümlələr göstərir ki, Şeyda çarlığın bu gün-sabah yıxılacağına möhkəm inanır. İkinci mərhələdə Şeyda siyasi-ictimai mübarizədən əl çəkə- rək, rəssam Maks Müllerin qızı Rozaya Məcnun kimi aşiqdir. Onun eşqi romantikcəsinə həll olunur. Şeyda Rozanı Əşrəfə qısqanır, qısqanclıq onu əsəbi xəstə halına gətirib çıxarır. İşsizlik- dən ac-yalavac vəziyyətə düşən Şeydanın Roza da, onun anası da bəyənmir. Bundan Şeyda ağlını itirir. Şeyda ilə Musanın vəziyyəti bir-birinə oxşayır. Yalnız Şeydanı çıldıran eşq, Musanı çılğın- laşdıran isə aclıqdan qardaşı vərəmli Yusifin, uşaqlarının ölümü- dür. Dramaturq hər iki surətin taleyini romantik rənglərlə boyayır. Fəhlələr çarın yıxılması ilə əlaqədar olaraq Marselyoza oxuduq- ları vaxt Şeyda həbsxanada ölür. Musa isə düşməni Məcid əfən- didən intiqam aldıqdan sonra həbsxanaya düşür; inqilab gün- lərində həbsxanadan çıxır. H.Cavid belə düşünürdü ki, romantik macərasız bədii əsər oxucuya, tamaşaçıya müəllifin istədiyi təsiri buraxa bilməz. Ona görə də sırf ictimai problemlər üzərində qurulmuş bir faciəyə dramaturq romantik macəra əlavə etmişdir. Bu macəranın əsərin əsl qayəsi ilə əlaqəsi yox deyil. Burjua Məcid əfəndi vərəmli Yusifi və onun qardaşı, təkəlli Musanı işdən qovursa, oğlu Əşrəf və Şeydanın sevgisini əlindən alır. Demək olar ki, nə Şeydanı, nə Musanı, nə də Məsudu drama- turq ideallaşdırmaq istəmir. Əsərin əsas bünövrəsini təşkil edən inqilabçı mürəttiblər kütləsidir. Mürəttiblər sinfi şüura malik olduqları üçün sözlərində, mühakimələrində mətin adamlardır. Dramaturq kütləvi surət yaratmışdır. Məlumdur ki, inqilab ərəfə- sində çar quruluşu əleyhinə mübarizə aparan müxtəlif təbəqə nümayəndələri arasında müxtəlif görüşlü şəxslər var idi. Şeyda, Rauf, Musa, Yusif, Məsud müxtəlif adamlardır. Bunların əsl bəla- sı inqilabi hərəkatdan, kommunist təşkilatlatından kənarda qalma- Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|