Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 190
görməmək bir səadətdir. Görməmək üçün insan gərək şükür etsin ki, zülm yağan aləmdən xəbərdar deyil. Demək ki, aləm bir qütb- dən tutmuş başqa qütbünə qədər zülm içində yanmaqdadır. Bu mühakimələr H.Cavidin öz qəlbindən doğan mühakimələridir ki, mənasız bədbinlik deyil, bəlkə böyük bir həqiqətin etirafıdır. Birinci cahan müharibəsinin atəşləri içində kapitalizmin hökmran olduğu aləm haqqında romantik şairin bu etirafları hətta mütərəq- qi məzmun daşıyır, əsərə mühüm ictimai motiv aşılayır. Şeyx Sənan adi bir eşq məfhumu deyil. Dünya işlərini, ictimai münasi- bətləri ayır gözlə müşahidə edib, ədalətsizliyi, zülmü ümumiləş- dirməyə qabil bir düşüncənin zühuru Şeyx Sənan obrazının və hadisələrin irəliyə doğru inkişafına təkan olur. Bu təkan onu birbaşa Xumarın qarşısına gətirib çıxarır. Şeyx Sənandan əvvəl Xumara Anton və Simon elani-eşq etmişlər. Xumar anasının vəsiyyətinə əməl edərək, hər ikisinə rədd cavabı vermişdir. Bu məqamda dalğın Şeyx Sənan zahir olur və buradan da faciə başla- yır. Şeyx Sənan onu izləyən müridləri qovur, keşişin şərtlərinə müntəzir olur. Axı Şeyx Sənan bu fikirdədir ki:
Bu zaman keşiş ona şərab içməyi təklif edir. Şeyx içir. Keşişin islam dininə zidd olan bütün təkliflərini Şeyx Sənan qəbul edir. Şeyx Sənan tam bir il donuz otarmalıdır. Bu şərtə Sənan razılıq verir. Bu söhbətlər bir tərəfi (şeyxləri) dəhşətə gətirir, ikinci tərəfi heyrətə salır. Bundan sonrakı səhnələrdə donuz çobanı Sənanın gün-gün- dən Xumara daha da bağlandığı, eşqi hər şeydən yüksək tutduğu üçün insanları bir-birindən ayıran dinlərə nifrət etdiyi təsvir olunur. Sənan təəssübkeş şeyxlərdən başqa hamının rəğbətini qazanmışdır. Xüsusilə Özdəmirlə Oğuz kimi xalq nümayəndə-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 191
lərinin hər həftə ona xurcun dolusu yemək gətirmələri, onu gürcü dəlinqanlılarının sui-qəsdindən qorumaları diqqəti cəlb edir. Bəzən ağır dəqiqələrdə Sənan allaha da etiraz edir. O deyir:
Yoxmudur səndə mərhəmət?! Yarəb!.. Gəliyor həp bu hiylələr səndən, Məni, bilməm, neçin yaratdın sən?
Bütün şərtləri yerinə yetirdikdən sonra verilən vəd mərdi- mərdanə pozulduğu vaxt Sənan intihar qərarına gəlir. O, bir də rəzalət aləminə enməmək qərarına gəlmişdir. Qaya başında rastlaşdığı Dərvişə Sənan deyir ki:
Dərviş isə onun fikirlərini belə yekunlaşdırır: İştə gördünmü din nələr doğurur? Nə bəlalar, nə fitnələr doğurur? Din bir olsaydı yer üzündə əgər, Daha məsud olurdu cinsi-bəşər.
Dərvişin bir sıra mistik izahatına üsyan edən Şeyx Sənan onu qovur. Xumar onu atmır. Şeyx Sənan müridlərinə qəti cavabını verir:
Yüksələn məhv olur, fəqət enməz! Nuri-həqq daima yanar, sönməz, –
və sonra Xumarla birlikdə özünü uçuruma atır. 1920-ci ilə qədər yaratdığı surətlər içərisində H.Cavidin hu- manist ideallarına ən yaxını Şeyx Sənan ilə gürcü qızı Xumardır. Bu surətlərlə dramaturq həyatda hakim olan mövhumata, cəhalətə, insanları bir-birindən ayıran dinə, məzhəbə, irqi fərqə, rəzalət dünyasına üsyan edir. Bu surətlərin romantik boyalarla ideallaş- dırılması dramaturqun son qayəsini mücərrədləşdirmir, əksinə, Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 192
onlara həyat nəfəsi verir. Şeyx Sənan H.Cavidin ruhunda doğan intibah hisslərini daha da aydınlaşdırır. Onun dini ehkamlara qarşı insan azadlığını, insanın zehni, hissi azadlığını, dini və mistik görüşlərə qarşı ümumbəşəri qardaşlıq münasibətlərini tərənnüm etməsi surətləri və faciəni həyatiləşdirir, müasirləşdirir. Şeyx Sənan yaltaqlara, ikiüzlülərə və cəhalət əsirlərinə məxsus olan rəzalət aləmində qalmır, məhəbbət aləminə yüksəlir və inanır ki: “Nuri-həqq daima yanar, sönməz”. Belə bir nikbin inamla ölümün ağuşuna atılan Şeyx Sənanın və Xumarın sevgisi rəzalət dünyasının ictimai eybəcərliklərinə qarşı çevrilmişdir. H.Cavid onların intiharını, başqa romantiklər kimi, səbəbsiz vermir, bəlkə əsaslandırır. Şeyx Sənanın, yüksək- liyində dayandığı qayanın üç tərəfi uçurum idi. Qayaya gedən yolu mistik görüşlü Dərviş kəsmişdi. Sənan onu qovur. Dərvişdən sonra həmin yerdə müridlər dəstəsi görünür. Onların arxasınca yolu papas tutur, gürcü dəliqanlıları ilə Şeyx Sənana hücuma hazırlaşır. Belə məqamda Şeyx Sənanın əfsanədə olduğu kimi geri qayıtması mümkün deyildi. Əfsanədəki Şeyx Sənan geri qayıdır, Rum eli ilə Kəbə arasında ölür. H.Cavid isə Şeyx Sənanı başqa ruhda yaratmışdı. Şeyx Sənanın şüurlu olaraq rəzalər dün- yası hesab etdiyi ibadət aləminə, ya mistik bir səfsətə girdabına, ya da zorakılıq, patriarxal-feodal şəraitinə dönməsi imkan xari- cində idi. O dönük xarakter deyildi. Ona görə də Şeyx Sənan, ağuşunda Xumar, ölümün ağuşuna atılıb papaslar, şeyx mərvanlar və dərvişlər aləminə qarşı nifrət oyadır. “Şeyx Sənan”, mənzum bir faciə kimi, poetik əsərdir. Surətlər canlıdır, müasir dövrlə səsləşir. Xumarın kölgəsi əfsanə ilə bağlı olduğu üçün, əsərin bu cəhətini süstləşdirmir. Hadisələr də dramatik cəhətdən düzgün qurulmuşdur. Şeyx Sənanın səhnəyə çıxmasına qədər olan hissəsi əsərin ekspozisiya- sıdır. Şeyx Sənan səhnəyə çıxır, Xumarın kölgəsi görünür. Faciə- nin konflikti başlayır. Əsərdə daimi bir dəyişmə, canlılıq, rənga- rənglik diqqəti cəlb edir. Azərbaycan ədəbiyyatında yaradılmış tragik surətlər içərisində Şeyx Sənan ən qüvvətli, mənəvi cəhət- Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|