Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 211
kimi ifadələrinin H.Cavidin öz fikridir, deyənlər var. Yanlışdır. Üçüncü rəisin dediyi:
sözlərinə Peyğəmbər yalnız cavab verir. H.Cavid isə tarixi surət yaradır. Əsərin Dəvət hissəsində Peyğəmbər, əlində kitab, romantik bir şair kimi danışırdı. Peyğəmbəri H.Cavid dahi bir şəxsiyyət kimi də verməmişdir. Məhəmməd yalnız, axmağa başlayan seylabın qarşısında gedir. Dramaturq surətini insanlaşdırmış, dini tarixə daxil olan möcü- zələrdən azad etmişdir. Peyğəmbərin özü:
deyərək etirafa məcbur olur. Çünki təliminin çox hissəsini Musa- dan, İsadan və daha qədim din başçılarından alıpb eklektik bir din düzəldən Məhəmməd islamiyyətin mahiyyətini özü dərk etməyə bilməzdi. H.Cavid də onu belə verib, şəxsiyyətə pərəstişə gülür. Demək ki, Peyğəmbər surətini verərkən dramaturq tarixi həqiqətə əzəmi dərəcədə sədaqət göstərməyə çalışır. Tarixi həqi- qətə münasibətində isə onun yaradıcılığında, həmişə olduğu kimi, romantizmlə realizm ünsürləri birləşir. Ən nəhayət isə realizm romantizmə qalib gəlir. Əsərin Dəvət (II pərdə) hissəsindən sona qədər iştirak edən Kübar qızı Şəmsa romantik surətdir. Onun eşqi də, nifrəti də, sui- qəsdi də romantikdir. Peyğəmbər və Şəmsa əqidələri etibarilə bir oxun ayrı-ayrı qütbləridir. Peyğəmbər islam dininin başçısı, Şəmsa bütpərəstliyin inadkar bir nümayəndəsidir. Gözəl Şəmsa Peyğəmbərdən öz dini görüşlərindən ayrılıb ona aşiq olmağı tələb edir. Peyğəmbər isə mələk qədər gözəl Şəmsanı müsəlman etmək istəyir. Hər iki arzu Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 212
nəticəsiz qalır. Şəmsa Peyğəmbəri ölümdən xilas edir. Şəmsanın iki gənc qardaşı və atası Peyğəmbərin əmri ilə öldürülür. Şəmsanın ilk arzusu belədir:
Peyğəmbərin arzusu isə gözəl Şəmsanı islamiyyətə dəvətdir. Əslində, məhəbbət pərdəsi altında əqidə, ideya mübarizəsi gedir. Mübarizədə Peyğəmbər qalib gəlir. Onu bal şərbəti ilə zəhərləmək istəyən Şəmsanın hərəkətləri şübhə altına alınır. Zəhərli şərbəti özü içməyə məcbur olur. Əsərin sonundakı Peyğəmbər əsərin əvvəlindəki Peyğəmbər deyil. Mərifətdən, bilikdən danışan Peyğəmbər qılınca dayanıb, əzəmətli bir tövr ilə əzan səsini dinlər. Dörd pərdədən ibarət bu tarixi dram pərdələrə bölünməmiş- dir. O, “Bəsət”, “Dəvət”, “Hicrət”, “Nüsrət” – deyə Peyğəmbərin həyat və fəaliyyəti ilə bağlı dörd hissədən ibarətdir. Bölgü Azərbaycan dramaturgiyasında yenidir. Hadisələr kiçik, böyük ziddiyyətlərlə başlayıb cərəyan edir. Əsas dramatik xarakterlər isə Peyğəmbərlə Şəmsa, Peyğəmbərlə bütpərəstlərdir. Peyğəmbərlə bütpərəstlərin kontrasında drama- turq, kütləvi xarakterlərdən ustalıqla istifadə etmişdir. Peyğəmbər surəti əsərdə hər nə qədər insanlaşdırılsa da, hər nə qədər tarixi faktlarla göstərilsə də, əsər dövrün tələbinə cavab vermirdi. Bu cəhətdən C.Cabbarlı dövrünün nəbzindən daha düz- gün tutmuşdu. Müasir həyatla bağlanaraq öz yaradıcılıq isteda-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 213
dından bacarıqla istifadə edirdi. H.Cavid yaradıcılığı ilə C.Cab- barlı yaradıcılığı arasında fərq günü-gündən dərinləşirdi. “Peyğəmbər” əsərinin müvəffəqiyyətsizliyindən H.Cavid nə- ticə çıxarmır, bu əsərin arxasınca “Topal Teymur”u yazır. “Topal Teymur” (1924) H.Cavidin sovet illərində yazdığı ikinci tarixi dramıdır. Topal Teymur (1333-1405) haqqında tarixi monoqrafiyalar yazılmışdır. Şəxsi tarixçisi, “Teymurnamə” müəl- lifindən başlayaraq şərqşünas Vamberiyə qədər bütün tarixçilər onun müharibədə qaniçən və amansız, sülh vaxtında isə ağıllı, müdrik qanunverici, ədalətli, elmin və sənətin hamisi, messenat kimi təsvir etmişlər. Lakin xalq arasında Teymur insan kəllələ- rindən qalalar tikdirən müdhiş bir istilaçı kimi şöhrət qazanmışdır. Topal Teymur haqqında ilk əsər yazan V.Şekspirin müasiri Xristofer Marlodur (1564-1593). Bu mövzuda da iki hissədən ibarət “Böyük Tamerlan” (1587) əsərini yazarkən X.Marlo öz qəhrəmanını çobanlığından başalayraq ta bütün Şərq dünyasının işğalçısı kimi ölümünə qədər təsvir edir. Tamerlan kobud qüvvə- nin timsalı deyil, o, rəyasətə aşiq olmaqla bərabər, möhkəm iradəyə malikdir və öz qüvvəsinə inanır. Gah vuruş səhnəsində görünür, gah məğlub etdiyi hakimləri arxasınca sürüyür; Türkiyə sultanı Bəyazidi dəmir qəfəsə salıb dalınca apartdırır. Əsərdə verilmiş Tamerlan həm bir əliqanlı sərkərdə, həm də humanizm dövrünün mütəfəkkiridir. Çoban Tamerlan gözəl natiq- dir. Bir natiq olaraq o, gah ildırım kimi şığıyır, gah da gül kimi açıb məhəbbətini mehriban ifadələrlə izhar edir. Beş pərdədən ibarət, nəsrlə yazılmış “Topal Teymur” tarixi dramında H.Cavid tarixi həqiqətə sadiq qalmağa çalışmışdır. Əsas surətləri bir neçə səhnədə təcəssüm etdirməklə onların səciyyələ- rində olan ziddiyyətləri yaradıcılıq xəyalı ilə açmışdır. Sovet tarixçiləri də Teymurun hakim olduğu dövrlə maraq- lanmışlar. 1940-1941-ci ildə Teymurun və övladlarının qəbrini açıb bəzi tədqiqlər aparmışılar. Onun haqqında ümumi fikir bundan ibarətdir: Teymur başqa Şərq müstəbidlərindən fərqli olaraq maarifi, mədəniyyəti, elmi, Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|