Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 175
bir hissəsini əhatə edir. İldırım da qurduğu planla istəyinə çatmışdır. Lakin Cəlalın bir qatil kimi çəkdiyi əzab o qədər böyükdür ki, sənəti də yaddan çıxarır, Anjeli də. O, Anjelə nifrət bəsləyir. Dəliləşmiş Cəlal son monoloqun deyir:
Cəlal özünü uçuruma atır. Bütün varlığı uçurum bilən Cəlalı dramaturq ilə eyniləşdirmək olarmı? Cəlalın yolu, işləri məntiqi olaraq onu uçurum qarşısına gətirir və məhv edir. Məsələnin baş- qa cür həlli şübhəsiz, H.Cavidi süniliyə, saxtalığa gətirib çıxarırdı. H.Cavid, mürtəce romantiklərdən fərqli olaraq İstambul və İstambul mühitini, Parisin öldürücü təsiri ilə pozğunlaşmış türk gəncliyini ideallaşdırmır, əksinə, onu ifşa edir. Dramaturqun ya- ratdığı İldırım kimi müsbət obraz əsərdə tamamilə açılmamışdır. Dramaturq köhnəlmiş qanun-qaydalara tabe olmadan hadisə- ləri gah Türkiyədə, gah da Parisdə verir. Şeirin vəznini məzmunu- na görə dəyişir. Surətlər adi vətəndaşlardırlar; onların da həyatın- da belə dramatik hadisələr baş verə bilər. Bu hadisələr fantastik olmaqdam ziyadə realist cizgilərlə verilmişdir. Lakin əsas səhnə- lər, konflikt romantikcəsinə həll olunur. “Ana” əsəri bir pərdəli dramdır. Mövzusu müasir Dağıstan həyatından alınmışdır. Uzun bir müddət burjua mədəniyyətinin zəhərləyici təmasından kənarda qalmış mərd, alicənab, sadiq dağıstanlılar H.Cavidin diqqət mərkəzində dayanır. “Ana”da iki ailə qarşı-qarşıya qoyulmuşdur. Onlardan birin- cisi varlı, kəndin hampasının ailəsidir ki, əsas nümayəndəsi Or- xandır. İkinci, kəndin yoxsul bir ailəsidir ki, başda ana - Səlma Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 176
dayanır. Orxan vaxtını özü kimi dəliqanlı əhli-keflərlə keçirir. Onun həyatından bəllidir ki, zəhməti sevməyən gənc hampa oğlu kənd qızlarını bir-bir izləyir. O, bu fikirdədir ki, yoxsulda namus hissi, alicənab sevgi ola bilməz. Ona görə də Səlmanın oğlu gənc Qanpoladın nişanlısı İsməti ələ keçirmək istəyir. Qanpolad isə ailəsini dolandırmaq, toya pul yığmaq üçün şəhərə getmiş, bir ildən artıqdır hələ də qayıtmamışdır. Beləliklə, güzəran və xarakter etibarilə iki gənci təsəvvürdə müqayisə etmə- dən əsərin ideya məzmununu müəyyənləşdirmək çətin olur. “Ana”da iki mühüm səhnə diqqət mərkəzində dayanır: birin- cisi, ananın oğlu haqqında nigarançılığı və İsmətin öz sevgilisi Qanpolada bəslədiyi pak eşqin ifadəsi, ikincisi isə Səlmanın, çox sevdiyi oğlunun qatilinə bilmədən sığınacaq verməsi, bildikdən sonra da əhd-peymana sədaqət göstərib onu qoruması və azad etməsidir. Birinci ikinci üçün əsas psixoloji zəmin yaradır. Birinci səhnədə anaya xas olan nigarançılıq hissi aşıb-daş- maqdadır. Üç aydır ki, Qanpoladdan məktub yoxdur. Vəfalı Qan- poladın susması yəqin ki, bir fəlakətin üz verdiyini göstərir. Məktub ananı sevindirir. Onu düşündürən oğlunun toyudur. Çərkəz qızı İsmətin nişanlısına bəslədiyi eşq isə, Orxanın ona öz puç eşqini elan etməsi ilə öz ifadəsini tapır. İkinci mühüm səhnə, dram tarixində misli görünməyən bir hadisəyə həsr edilmişdir. Ana öz istəkli oğlunun qatilinə bilmədən sığınacaq verir, bildikdən sonra da onu qoruyub azad edir. Bu səhnə, romantiklərə xas müstəsnalıq kimi görülə bilər. Lakin bir cəhəti unutmaq olmaz ki, Səlma dağıstanlıdır. Dağlı xalqlar ara- sında belə adət vardır. Adət adətdir. O, yazılmamış qanundur. H.Cavid belə bir adəti romantikcəsinə həll edir. Ana ləzgi Muradın oğlu Qanpoladın qatili olduğunu bildikdən sonra dərin psixoloji hallar keçirir. Düşmənə aman verdiyi üçün şikayətlənən Səlma bir anlığa peşman olub vədini pozmaq istəyir. O deyir.
Sağ buraxmam... Mənim pəncəmdə hala! Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 177
Onun həddini bildirir bu əllər! Qəlbinə yerləşsin gərək bur xəncər! ........................................................ ........................................................ Xayır, əfv etməli!.. Getsin də miskin Xəcalətdən yerlərə keçsin! (Onu yola salarkən): ...Qonaq qardaş, dur! Təlaş etmə sən; Qorxma, bir zərər gəlməz sana məndən. Amandasın; heç qorxma, heç sıxılma! Çünki mən əvvəldən söz verdim sana. Sən bir qonaqsan, qatil olsan belə, Səlma həlak olur da, verməz ələ. (Qatil Muradı yola saldıqdan sonra) Get, çəkil get! Dinsiz, allahsız xain! Murdar izin bu torpaqdan silinsin.
Bu əsərdəki ana, dramaturqun olmasını arzu etduyi geniş qəlbli, saf ruhlu, əhdinə sadiq bir anadır. Ədibin idillik bir aləm yaratdığını düşünənlər varsa, onlar bil- məlidir ki, ədibin fikrincə, bu aləmdə xoşbəxt yaşamaq mümkün deyil. Demək ki, H.Cavid bu əsərində idillik aləmi ifşa etmişdir. Hətta şair belə bir qənaətə gəlir ki, Russonun xoşbəxt həyat plan- larını buraya da tətbiq etmək mümkün deyil. Bir ildən artıq zəh- mət çəkib pul yığan Qanpolad sağ və salamaty evlərinə dönərkən xain gülləsi ilə ağır yaralanıb məhv olur. Halbuki o işlədiyi şəhər- də, yəni sənaye mərkəzində belə xəyanət qurbanı olmamışdı. Da- ğıstanın uzaq, dağbaşı kəndində ən böyük cinayətlər olur: Qan- polad ölür, İsmət ölür, Səlma ölür. O biri tərəfdən Orxan və dost- ları məhv olur. Əsərin sonluğu qəbirstanlıq mənzərəsini xatırladır. “Ana” əsəri mövzusu etibarilə orijinal bir əsər kimi H.Cavidin dramaturgiysına daxil olur. Dörd pərdəli “Maral” (1912) pyesində romantik H.Cavid real həyatın bir necə mühüm məsələsinə toxunaraq, oxucusunda Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|