Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 165
– Əcəba xəstələnməmiş ki yenə? Nə olur? Bir də get, rica edirəm.
Bu parçadakı konsepsiyon son dərəcə qüvvətlidir. Burada toqquşan qüvvələrdən birisi din, ikincisi isə eşq-sevgi qüvvətlidir. İştə bu iki qüvvətin döyüşməsi şairin qələmində şimşək kibi bilaixtiyar oynayır və bununla da yalnız “İblis” istisna olunmaq şərtilə bütün digər əsərlərini kölgədə buraxmış olur... Dindarlıq ilə eşq!.. Şeyx Əbuzər ilə gənc Zəhra... Birinci get- gedə sönməkdə: daima xof və rica dalğaları içində yuvarlan- maqda... İkincilər isə içərisindəki təbii potensial qüvvələr sayəsin- də hər təmənna və qorxudan azadə... Dəqiqədə bir cilvə, bir təcəl- la ilə dimağları qaynatmaqda... Əlbəttə ki, fövrən də başlamış gənc eşqin ixtiyar qəlbindəki “üluhiyyət” duyğusundan daha qüvvətli, daha saf olacağı inkaredilməz olduğunu müəllif yeri gəl- dikcə göstərməyə çalışır. Bu cəhətdən bir az da filosof olmaq bir az da oxuculara “mənayi-xilqəti” anlatmaq istəyor. Yəni hər bir şey “rəqs edir”; hətta qayət təbii sandığımız qüvvə də, əşq də belə dəyişməyə məcburdur. Bir zaman Zəhranı mələk ədd edən Sənan daima yüksəlmək istəyir. Bu da insan için qayət təbii bir keyfiy- yətdir. Lakin fikir yüksəldikcə emosiya da, zövq və hüsn mücəs- səməsi də yüksəlməlidir. Zəhra isə yüksəlməyordu. Ona görə də həmin “afət” yerini başqa birsinə buraxmağa məcbur idi. Əski eşq sarsılmış yerində başqa xülyalar doğmuşdu. Sənan içərisində bir mübarizə doğmuşdu. Özü için yaratmış olduğu eylə bir hüsn məfkurəsi arayırdı ki, ona:
Məlum ki, müəllif əsas saydığı cizgini nəhayətə vardırmağa çalışdığı üçündür ki, ümdə bir şeyi unutmuş. O da dramanın poe- tikasında olan xüsusiyyətdir. Bu xüsusiyyət tələb edir ki, səciyyə (xarakter) də vəhdət, yəni bütünlük, yığcamlıq olmaqla səhnələrin
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 166
inkişafındakı qənaət hasil edilmiş olsun. Yəni dramın özünəməx- sus qayda ilə az-çox mühüm rol oynayanların xarakteri aydınlaşa bilsin. Bu cəhətdən isə “Şeyx Sənan” axsaqdır. Məsələn, baş rollardan birini oynayan Xumarın səciyyəsini çıxarmaq çox güc- dür. Habelə uzun monoloqlar saçan Ş.Hadi “naqqallıq”dan başqa bir şey yapmayır. Onun fəaliyyətindən heç bir xarakteristik nəticə çıxarmaq olmaz. Məzmunun inkişafı – personajın münasibətin- dən, onların qonuşmasından, hərəkətlərindən, fəaliyyətlərindən ibarət olmaqla – mövzuun əsasi və xarakterlərinin inkişafilə onla- rın yaşayış və psixoloji məqamlara tabe olaraq düzəlmiş olduğunu göstərməlidi. Buna görə “Ş.Sənan” pyesinə potensiya halında bulunan bir bədii dram demək olur. Quruluş cəhətdən bir şey də dəxi qalmışdır ki, onu da söylə- yəlim! O da mümkün mərtəbə romantik ruhunda yazılan “Ş.S.” pyesində naturalistik səhnələr də vardır. Bu da Gürcüstandakı (çalğıçılar ilə bərabər süslənmiş gürcü qızları əlvan geyimli ço- cuqlar və dəliqanlılar) çıxaraq şərqi oxumalarıdır. Burada şair bütün-bütün bir an için şeyxləri buraxıb təbii hissiyatına yol açır və qayət şan-şətir bir üsluba keçir:
Əsər nəsimi-dilguşa, Çəmən, çiçək, günəş, hava, Cahanı xüldzar edər. D ə l i q a n l ı l a r – Səfalıdır çəmən, çiçək, Fəqət nə çarə eyləmək Ki hər baxışda bir mələk. Könülləri şikar edər. Q ı z l a r v ə ç o c u q l a r – Məhəbbət əhli daima Olur bəlaya aşina Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 167
Cəfayə etməz etina. Nigarə can nisar edər.
Dəliqanlılar çalır, oynayırlar: Hüseyn Cavid təbii hissiyyatına yol verdiyinə haman peşiman olarcasına yenə də təsəvvüf, yenə də rümuzə dalmağa çalışır. Onu təqib edən kinayəli fəlsəfəyə, İstambuldan dumanlı bir surət götürmüş olduğu fəlsəfəyə keç- məyə çalışır. Dəli Dərvişi ortaya çıxarır. Burada simvolist olmaq istəyir. Lakin gürcülərin saf və təmiz bir surətdə göz önündə açılmış yaşayışı, Tiflis kintoları Cavidi məcbur edir ki, yenə də naturalistik sadə məişətdən alınma səhifələr yaratsın. Ona görə də Serqo, Anton-Simonlar ilə bir parça məşğul olmağa razı olur. Fəqət Serqonun heç də ağzına yaraşmayan bir türki ona söylətir:
Bu parça Gürcüstanda yaşayan, bir kintoya necə də yaraş- dığını bir dürlü kəsdirmək qabil deyildir. Bəlkə Serqo da Xumara aşiqdir. Öylə isə onda bir psixolojik keyfiyyət görünə idi, o da yoxdur. Demək, yuxarıda gördüyümüz çocuq və qızların oxuması, Serqonun türkü çağırması tamam-tamamına Şeyx Sənan ruhunun ətrafına saçılması və hər kəsdə Sənan təhəssüsatı görülməsi üçündür. Guya bütün aləm məhəbbət əsiridir. Bu isə bizcə bir azca da qələmi zorlamaqdır.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 168
Əli Sultanlı Ùöñåéí Úàâèäèí ôàúèÿëÿðè
əsrdə Azərbaycan ədəbiy- yatında iki böyük romantik mütəfəkkir şair yaşamışdır: Məhəmməd Hadi və Hüseyn Cavid. H.Cavid ədəbi yaradıcılığına lirik şair kimi başlamışdır. Tamam toplanma- mış şeirləri nəzərə alınmazsa, o, iki şeir məcmuəsinin (“Keçmiş günlər” 1913 “Bahar şəbnəmləri” 1917) müəllifidir. Şeirlərin bir qismi təbiət təsvirləri, ikin- ci qismi həyatdan küskün, narazı motiv- lərlə dolu isə, üçüncü qismi kapital və zəhmət məsələlərini neft sənayesi aləmini, aclıq və səfaləti, şairin təəssüf və şikayətlərini təsvir edir. Hər üç qism şeirdə şair, içində yaşadığı ictimai mühi- tin insana qorxunc bir boyunduruq olduğunu iddia edir və keçmi- şə deyil, gələcəyə baxır. Lakin uzaqlarda parlayan gələcəyi və ona gedən yolları aydın görə bilmədiyi üçün bəzən həyat haqqında bədbin nəticələrə gəlib çıxır. Bəzən gələcəyə ümid bağlasa da, onu aydın təsəvvür edə bilmir. “Bakıda” adlı şeirinin sonunda Şə- fiqənin gözünü açan, onun son suallarına cavab verən Məsud deyir:
Bu, anlaşılmayacaq bir suali-müşküldür Ki, həll edilməsi zənnimcə qeyri-qabildir. Bu fikrə qarşı nə mazi cavab verdi, nə hal; Sənin bu fikrini kəşf eylər ancaq istiqbal...
Cəmiyyətin ən mühüm məsələsini həll edərkən H.Cavid ona nə keçmişdə, nə müasir dövrdə cavab tapa bilmir. Onun xəyalı həyat həqiqətlərini qabaqlayıb ötür, işıqlı gələcəyə çevrilir. XX
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|