Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 156
yaradılcılığını büsbütün inkar etmək fikrinə düşdüyümüzü zənn edəcəkdir. Xayır! “Şeyx Sənan”ın Caviddən əvvəl kimlər tərəfindən yazıldığı həvəskarlar üçün elmi bir tədqiq yolu açmaq məqsədilə meydana atılan bir nümunə idi. Cavidin yaratdığı Şeyx Sənan ilə Əttarın yaratdığı arasında dağlaq qədər fərq vardır. Şeyx Əttarın Sənanı açıq-açığına bir uydurma, cansız bir simadır! Onun beş yüz müridə rəhbər olması, əlli-altmış yaşında eşq sevdasına müb- təla olması və nəticədə səbəbsiz bir surətdə yarını buraxıb yan- ənsarilə tühaf və ibadət üçün Məkkəyə dönməsi “Mustafanın şəfaətindən” başqa heç bir şeylə izah edilməyir və nəhayət çaxır içdikdə aləmdən fəzlə layələm olaraq kilsəyə getməsi onun heç bir çarpışmaya davam gətirəməyəcəyini göstərir. Bu Şeyx Sənan doğrudan da mədrəsələr küncündən çıxmış, fars psixolojiyalı, damağı kiflənmiş, içi çürümüş, puçlaşmış bir şəxsdir. Hüseyn Cavidin yaratdığı Sənan otuz yaşlarında bulunan bir gənc alimdir. Bu yaşlara qədər Turandan gəlib İranda təhsil görmüş və Ərəbistanda kəmalat əldə etmək üçün gəlmiş Sənan tamamilə hücrənişin küncə qısılanlardan deyildi. Bunun eşq aləmindən də bir qədər xəbəri vardı. Gürcü qızilə qarşılaşdıqda şəxsi simasını itirmiş olmayır, bəlkə bir şərəfli aşiqə yaraşarcasına qəbul etdiyi təkliflərə boyun əyir, bəyənmədiklərini öylə bir məharətlə rədd edir ki, özünə irad gələ bilməyir. Və nəhayət bunun qarşısına gələn əngəllərdə çarpışmalar bu Sənanı tamamilə o Sənandan ayırmış olur. Digər tərəfdən bir əsərin məzmununun başqasından alınıb və yaxud dastan şəklindən mənzum bir pyes yaratmaq, lakin məharətli bir əsər yaratmaq kimə irad dutula bilər? Höte, Şekspir, İbsen və sair cahan ədəbiyyatı başçıları sayılan ədib və şairlərin əsirlərindəki ən qüvvətli, ən dəyərli əsərlərin məzmununu çox za- man xalq dilinin əzbəri olmuş və hətta bəzi tanınmamış yazıçılar tərəfindən yazılmış olduğu hamıya məlumdur. Ona görə də Cavi- din Sənanilə farsca Sənanın arasında bir taqım hekayə qismlərinin
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 157
tuş gəlməsi bizcə ikinci dərəcə məsələlərdəndir. Burada diqqəti cəlb edəcək başqa cəhət var ki, o da: “Şeyx Sənan” və cəmiyyət həyatı məsələsidir. Cəmiyyət həyatımız 1905-ci ildən sonra büsbütün dəyişmişdi. Ş.Sənan nə artıq Mirzə Fətəlinin təsvir etdiyi Molla İbrahim Xəlilləri, Molla Salmanları idi və nə Nəcəf bəy və ya Əbdürrəhim bəyin tipləri idi. Ş.Sənan alimdir. Fəqət öz köçündən geri qalmış “son mogikan” idi. Caviddən əvvəl gələn yazıçılar yaratdıqları tiplər ilə qələm adamlarında iprənmiş və damağından bir durğunluq hasil olmuş çarlıq məmurları qarşısında qorxusun- dan gəbərməyə hazır olan çinovnik (məmur)larımızı, iliyi, sü- müyü üfunətlənmiş, qumarbazlıq və içkicilikdən başqa bir şey bilməyən və yalnız kəndlilər üzərində işgəncələr dünyası açmaq ilə xoşhallanan heyvərə bəylər və nəhayət bunların arasından xə- sisliyi, vurnuxması və hər şeydən özünə fayda çıxarması yolunda ən müqəddəs şeylərini verməyə hazır olan tacirlər və yeni bur- juaziyamız idi. Bunların içərisində molla zümrəsi layiqilə təsvir edilməmiş, çürüntüləri göstərilməmiş və uzun zamanlar bütün Şərqin boynuna sarılmış bu tüfeylilərin iç yüzü meydana sürül- məmiş idi. Cavid isə bu nöqtədən yapışmışdı. Onun əsərində güzgüdə görülürcəsinə Məkkə və Mədinə şəhərinin “üləması” islam dininin “şəriətmədarları” üzlərindəki pərdəni götürüb bizə görünürdülər. Ş.Sənan da bu “üləmanın tam mərkəzində bulunur və irəli gəlmişlərindən sayılırdı. Ətrafında müridlər sürüsü var, şöhrəti hər tərəfi dutmuş və ziyarətinə dəstə-dəstə korlar gəlib gözlərinə şəfa istəyənlər var; Qafqaziyaya gəldikdə böylə mənəvi korların sanı artır, quzğun sürüsü kibi ətrafa yayılan ağ sarıqların təbliğatı peyrövlər toplaya bilir. Demək bütün-bütünə bir mollalıq mühiti qarşımızda dururdu. Bunların da ən ortasında Cavidin Şeyx Sənanı durmaqdadır. “Üləma” zümrəsinin bu vaxta kibi qondarma olaraq düzəlmiş olduğu bir çox saqındırmalar, ibadət, pəhriz və təqvapərəstlik çağırmalar, “əmri-be məruf”lar və “nəhy- əzmünkir”lər təbii duyğular qarşısında nə qədər sönük, nə qədər çürük olduğu açıqdan-açığa bəlli olur. “Şeyx Sənan” pyesinin ən Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 158
dəyərli yeri də burasındadır ki, “üləma” zümrəsinin ön səfində gedəni bir gürcü qızının qarşısında bütün köhnə fəlsəfəni atır, onu bağlamış olan din iplərini qırıb təbii həyata qovuşmaq istəyir. Bütün keçmiş ənənələrə zərbə çalır və həqiqi dini, həqiqi tanrını mərifətdə görür. Ətrafını almış Şeyx Mərvan, Şeyx Nəimlərin arasında “dinsizlik də bir məşuqəyi həp Kəbə, imandan yüksək dutmaq bir an içində olsa yenə də üsyandır”. Və bu nöqtədə Cavidin Sənanı bir üsyançıdır. Fəqət bu üsyançı uzaq baxışdan iradəsiz görünsə də məqsədinə çatmaq yolunda tərəddüdsüz olduğu üçün sabitqədəmdir. İştə bütün din-imanı təbii duyğular yolunda fəda edən Sənan yetişməkdə olan Azərbaycan ziyalılarına xoş gəlməkdə idi. Burada əski dindarlığa qarşı olan və ürəklərdə o zamana qədər gizli qalan nifrətlər Şeyx Sənan dililə, Cavid qələmilə vətəndaşlıq hüququ almaqda idi. Ona görə də cəmiyyət tərəfindən sevilmişdi. Hər zamanın əxlaq dərəcəsi onun cəmiyyət həyatındakı qüv- vələrin inkişafilə və o qüvvələrin mübarizəsilə ölçülə bilər. O zamanın da əxlaq dərəcəsi tərəqqi etməkdə idi, çünki Bakı və Şəki kibi proletarlıq ocaqları getdikcə güclənir, bəylik hər tərəfdə düş- məyə üz qoymaqda, bunun qarşısına çıxan yeni burjuaziyamız iki cəhətdən qüvvətlənməkdə idi. Əvvəla iqtisadi həyatın ümumi ge- dişinə tabe olaraq şəhər və kəndlərimizdə çoxalan sövdəgərlik dönüb müəyyən bir ticarət şəklini almaqla bəylərin mal-mülkünə sahib olmağa başlayır. O biri tərəfdən də Azərbaycana soxul- maqda olan rus və əcnəbi kapitalına arxalanan “özündən bəylər”, “quyu yiyələri” bu, yavaş-yavaş dənizdə parxodçuluq ilə birlikdə tam bir müəyyən burjua sinfi yaratmağa başlamışdı. Bu burjua- ziyada sinif anlağı və sinif mübarizəsi qanacağı görünməyirdi. Yalnız bir şeyi görünürdü, bu sinfə mənsub olan və yaxud olmaq istəyənlər son dərəcə “zirək”, “mayagir”, iş bacaran, ancaq öz şəxsiyyətini və öz faydasını gözündə dutanlar idi, ondan qalan hər şey onun üçün mənasız idi. Böylələri üçün xəlq özü ən dutarlı bir söz deyirdi: “İmanını satar çörəyinə qatıq elər”. Doğrudan da yeni burjuaziya böylə idi. 1905-ci ilə qədər bunların iləri gələnləri tacir Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|