Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 159
qismi olsun ki, İran, Buxara ilə əlaqədə olurkən, o yerlərə ge- dirkən öz müştərilərinə mömin, pəhrizkar görünməkdə bir fayda güdürdüsələr də “məkərə”yə və Rusiya kibi yerlərə gedənlərin çoxu canamazını Bakıda bükür və bəlkə də Bakıda açanları da olurdu. Bu zamanlarda yenə də bir qədər dindarlıq qalmış olsa da lakin 1905-ci il intibahından sonra Azərbaycan iləri gəlməyə baş- layan və yuxarılarda bəhsini etdiyimiz ziyalılar bir tərəfdən iri və xırda burjuaziyadan çıxmış, digər tərəfdən burjuaziya ilə proletar arasında qalmış müxtəlif təbəqələrdən əmələ gəlmişlər idi. Gərək burjuaziya və gərək başqa təbəqələrin (hətta molla qismindən törəyənlərin) içindən çıxan ziyalının çoxu dindar deyildi. Onların çoxu dinin məntiqsizliyini görməkdənmi, təbiət və tarix elmlərinə aşinalıqdanmı, rus və əcnəbi nüfuzuna düşməkdənmi din məsələ- sinə məscid ilə deyil, millət məsələsilə daha çox uğraşırdılar. Burada bir tərəfdən rus çarlığının sıxıntısı, o biri tərəfdən Avropa kapitalı altında inləyən Türkiyədə vücudə gələn gənc türklərin, gənc iranlıların təsirləri də Azərbaycan ziyalılarına təsir etməmiş deyildi. Burasını anlamaq üçün İstambul-Bağçasaray-Bakı, bəlkə də Qazan-Ufa dairəsini nüfuzuna almış “Tərcüman”, “İrşad”, “Tərəqqi”, “Füyuzat”, “Vəqt” qəzetlərinin sütunlarına diqqət etmək kifayət edər zənnindəyəm. Bu zamandakı ziyalılar iki növ “millətçi” (əski təbirlə “milli- pərəst”) idilər: onlardan birisi inqilabçılar ilə bunlardan bir qismi 1905-1917-ci il dövrəsində başqa firqələrə bulundu. İkincisi əvvəlkilərə hüsn-rəğbət bəsləyən, aktiv olmadığı halda birincilərin nüfuzunu xəlq içində millətçilik ruhu yaymaq, məktəblilərə millət, vətən nəğmələri oxutmaq, millət ruhunda yazılan şeirləri əzbərləmək və yeri gəldikcə hərarətlə oxumaq, Türkiyə ətrafında qopan müharibələri, Türkiyə-italyan və ya Balkan müharibələ- rindən dükanlar qabaqlarında oturan və yayda ağaclar kölgəsində toplaşan əvam ürəyi yanıqlılar üçün qəzetə və jurnallar oxumaq və onları “dünya siyasətindən”, ən doğrusu “Türkiyənin çarpışma- sından” xəbərdar etmək və bunun hamısına bir az da duzlu olmaq üçün və əvamın “ürəyinə od salmaq” üçün soltanın “Məkkə və Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 160
Kərbəlanı” kafirlərdən qorumaq məsələsini ortaya atırdılar. Bu z- amanın milliyyət məsələsi iki məcra ilə gedirdi, bir tərəfdən türk- lük, o biri tərəfdən islam milliyyəti: yəni islamlıq, ona görə Əli bəy Hüseynzadə-Qasprınski-Ziyagökalplardan başlayıb Məhəm- məd-əmin Rəsulzadə cənablarına çatanacan. Türkləşmək, islamlaşmaq... müasirləşmək! Şüarını meydana atmışdılar. Lakin islamlaşmaq ilə müasirləş- məyin nə dərəcədə uyğun gəldiklərini türkçülük şeytan fikirli siyasətçilərdən sormaq lazım gəlirdi. Çünki müasirləşdikcə elmə yaxlaşmaq, avropalaşmaq, kapitala sarılmaq və yaxud kapitalın quyruğunda getmək gərəkdi. Kapitalın da cavanlığı daima bir qədər ixtilalçı, inqilabçı olduğu, həddi-zatında heç bir din tanımaq istəmədiyi bəlli ikən islamlaşmağı ortaya salmaq isə yenə də ru- haniliyi iləri çəkmək, yenə də onların quyruğunda getmək demək- di. Ona görə də bu zamanlarda ziyalılar içində tərəddüd iki yol ayrıcında qalmaq məsələsi də bir zaman var idi. Hələ “Füyuzat”, “Yeni Füyuzat”, “Tərəqqi”, “Səda” və nəhayət “Açıq söz” kimi jurnal və qəzetlərə baxılsa şairlərimizin, yazıçılarımızın nə dərəcədə şaşqın bir vəziyyətdə qaldıqlarını görmək olar. Hər nə olursa olsun bu zamandakı ziyalılarda “türklük” və “islamlıq” mübarizələri getdikcə xəlqimiz içərisindəki proletar ünsürləri və dolayisilə proletarlıqdan çıxmış və ya onalara yaxın ziyalı təbəqələri artdıqca “islamlıq” başına enməkdə olan yumu- ruqlar get-gedə çoxalır və ağırlaşırdı. Demək, əxlaq və etiqad məsələsi yeni bir şəkil almağa başlayırkən meydana atılan Şeyx Sənan molla və “üləma” təbəqəsinin bütün varlığını astarına çevirdiyi üçün, türkçülərin ruhunu oxşayaraq islamçılara təpik endirdiyi üçün, başqa millətdən də olsa təmiz və sənə mane olan dinə nifrət etdiyi üçün sevilməkdə idi. Onu da unutmayalım ki, yuxarıda göstərdiyimiz ikinci növ passiv millətçilərdən biri də həmin Hüseyn Cavid özü idi. Bunu anlamaq üçün 1907-ci ildə “H.R.Naxçıvani” imzasilə yazmış olduğu: “Hali-əsəf iştimalımı təsvirdə bir ahi-məzlumanə” adlı mənzuməyi oxumalıdır. Burada nə yazır: Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 161
Hər kəs aləmdə bir bəlaya düçar Olur, amma mənim kimi olamaz. Künci-möhnətdə qalmışam naçar, Şu könül dərdinə dəva bulamaz. Qəmi-hicrilə biqərar olmuş. Çünki məhcuri-bəzmi-yar olmuş. Könlümün halını edər təsvir Ruyi-zərdilə, çeşmi-xunbarim. Əhli-zövq istər eyləsin təqdir Ki, nasıl yar imiş mənim yarim. Hər kəsin zikri bəzmi-zövqü səfa. Virdim olmuş mənim də va əsəfa. Edər eşq əhli rəsmi-yarə məraq Ehtimal olsun onla həsrətini. Yarım olmaz bənim gözümdən iraq Bulmuşam çün könüldə surətini. Ürəyim rəngi-ərğəvan olmuş... Ərimiş ləxtə-ləxtə qan olmuş... Yarələr cismi-nazəninindən Qızarır, sanki qönçeiy-güldür. Zəf məşhurdur cəbinində Bunca təsvir halı müşküldür Məhv olur fikr edincə cismü tənim, Aman allah! Odur mənim vətənim! Ey vətən! Səndə parlayanda ziya Büsbütün əhli-qərb cahilimiş. Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|