Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 172
O, Türkiyədə istibdadın hökm sürdüyü ən ağır illərdə “Füyuzat”da çap etdirdiyi şeirində deyirdi:
İstambul ədəbi mühitindən aldığı təəssürlər əsasında H.Cavid ilk dram əsəri olan “Uçurum”u yazmışdır. “Uçurum”un məzmunu Türkiyə həyatından alınmışdır. Gənc dramaturqun bu ilk əsəri nə Türkiyədə, nə də Azərbaycanda səhnə üzü görməmişdir, çünki is- tibdadla əlbəyaxa mübarizə illərində əsər türk gənclərinin diqqə- tini cəlb edə bilmədiyi kimi, ümumiyyətlə Azərbaycan tamaşaçı- ları üçün də maraqlı olmamışdır 1 .
Cəlaldır. Cəlalın ailə həyatı, onun incəsənət haqqındakı təsəv- vürləri, bir rəssam kimi yaradıcılığı dramın məzmununu təşkil edir. Hər iki aləm üzvi vəhdətdə olub, pərdələrarası növbələşir. Cəlal sevdiyi Göyərçinlə evlnib, xoşbəxt ailə qurmuşdur. Çəkdiyi tablolar hamının diqqətini cəlb etmişdir. O, böyük ümidlər verən istedaddır, ancaq onun istedadı daha geniş üfüqlər tələb etdiyi Parisə getmək, özünü tanıtmaq, ümumdünya sərgisində özünə guşə əldə etmək Cəlalı müvəqqəti olaraq ailəsindən, vətənindən ayrılmağa məcbur edir. Cəlal tələbə qaynı İldırımla Parisə yola düşür. Bu vaxt Avropa mədəniyyətinin, eləcə də incəsənətinin böhran keçirdiyi dövr idi. Ədəbiyyatda olduğu kimi, rəssamlıqda da estetçilik, impressionçuluq, bir sözlə, antirealistlik cərəyanlar hakim idi. Cəlalın istedadı bu təsirlər altında böhran keçirməyə başlayır. Üstəlik, aşiq olduğu hərcayi Anjel onu öz sevgili qadını
1 Pyes 1922-1923-cü il teatr mövsümündə Azərbaycan dram teatrında tamaşaya qoyulmuşdur. Red. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 173
Göyərçini unutmağa məcbur edir. Sonralar Anjel onu nəinki ailə həyatından, hətta əsl sənətindən də ayırır. Dramda iki öyüdçü surət var. Onlardan biri Göyərçini həqiqi məhəbbətlə sevən, eyni zamanda, onun xöşbəxtliyini arzulayan Əkrəm, ikincisi isə Göyərçinin atası Uluq bəydir. Əkrəm səyyah, mütəfəkkir, kitab aşiqi, mütaliəçi bir şəxsdir. Uluq bəy isə qızının bədbəxtliyini görən, ürək yanğısı ilə fikirlərini söyləyən bir qo- cadır. Hər iki öyüdçü Paris mühitini tənqid, russoizmi təbliğ edir. Onlar Cəlalın öz vətənində, ərəb və türk-tatar ölkələrində rəssam üçün zəngin mövzular olduğundan söhbət açırlar. Hər iki öyüdçü- nün Paris mühiti və ümumiyyətlə kapitalizmin istedadları öldür- mək təbiəti haqqında irəli sürdüyü fikirlər, şübhəsiz, həqiqətdir. “Füyuzat” məcmuəsinin mühərrirləri İstambul mühitini tərif- lərkən, oradan vətənə dönən gənc dramaturq İstambula öldürücü satira yazır. Əslində, o, Paris mühitinin təsiri altına düşmüş İstam- bul həyatını, gənclərin əxlaqını, pozğunluğunu realist cizgilərlə vermişdir. Bu təsirlər H.Cavidin ürək sözlərini ifadə edir. Lakin bu mühitə qarşı qoyulmuş patriarxal mühit H.Cavidin görüşlə- rində ani bir hal idi ki, sonralar dramaturq feodal-patriarxal mühiti kəskin tənqid edərək, ictimai tərəqqini başqa yerdə axtarır. Əkrəm ilə Uluq bəyin düşüncələrində qorxulu cəhətlər vardır. Misal üçün, Əkrəm Cəlala məsləhət görür ki, Ərəbistana gedib gənclik illərində:
Bir halda ki, göydən enən bir mələk Qarşısında gülümsər nur sərpərək –
vəziyyətində rəsm etsin və yaxud Krım yaylalarını, Edil boylarını, Qafqaz dağlarının gözəl tablolarını çəksin. Uluq bəy də bunları təsdiq edir. Bu fikirlərdən panislamist, pantürkist iyi gəlir. Ancaq dramaturqu Əkrəm və Uluq bəylə eyniləşdirmək olarmı? Bəlkə də H.Cavid bu iki surətini təfəkküründə həmin illərdə “Həyat” və “Füyuzat”da, eləcə də müəyyən türk mürtəcelərinin düşüncələrin-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 174
də özünü göstərən panislamist və pantürkist ideyaların timsalını vermişdir. Dramda da onların fikirləri quru bir arzu olaraq qalır. Əsərin baş qəhrəmanı Cəlal romantik, estet bir rəssamdır. Bu barədə İldırımın verdiyi qiymət və onun Paris həyatı hökmümüzü sübut edir. İldırıma deyir ki: Cəlal həqiqətdən ziyadə bəncə Xəyal düşkünüdür. Onun zənnincə Xəyaldan doğarmış bütün böyüklük, Həqiqi lövhələr onca pək sönük.
Cəlalın üslubunu bəyənib təsdiq edən Əkrəmlə İldırım razıl deyil. O deyir: Hərra-mələk həp birər əfsanə... biz Şimdi artıq həqiqət dövründəyiz.
Bu fikri ilə İldırım üslub haqqında mülahizələrə yekun vurur. Demək olar ki, yekun dramaturqun şəxsi düşüncələrinin məğzidir. Estetçilik Cəlalı həm yaradıcılıq böhranına, həm də ailə dra- mına gətirib çıxarır. O, Parisdə arzularına çata bilmir və özü ilə yeni, diqqəti cəlb edən tablo gətirmir. Şairə görə, bu müvəffəqiy- yətsizliyin əsas səbəbi Cəlanın pozğun bir qadın olan Anjelə uy- masıdır. Doğrudur, əsərdə belə göstərilir, lakin daha dərinə get- dikdə, görürük ki, bunun səbəbi burjua mədəniyyətinin, eləcə də burjua incəsənətinin daxildən çürüməsidir. İstambula dönən Cəlal Anjeli də özü ilə bərabər gətirir. Heş şey əyan olur. İldırım bacısı Göyərçini bu fələkətdən qurtarmaq üçün, yalandan Anjelə öz eşqini elan edir. Hərcayi Anjel bu sözlərə uyur və İldırımla evdən gedir. Bunu görən Cəlal balkona çıxır. Anjeli çağırır, Göyərçin isə, qucağında uşağı Cəlala yal- varmaq istərkən Cəlal onu itələyir. Uşaq Göyərçinin əlindən qopub yerə düşür. Əsərin III pərdəsi belə dramatik səhnə ilə bitir. Fiziki dramın arxasınca ruhi dram başlayır. Uşaq qatili olan Cəlalın keçirdiyi iztirab, Göyərçinin yası beşinci pərdənin böyük
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|