Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

135 

Cavidin  İblisi bildiyimiz əsatiri iblis deyildir. O “atəşli 

müəmma” insanlara hər fənalığı yapdıran, vəhşətlərə sürükləyən, 

“ağıl və  fənnin” simvoludur. Kəskin ağıl və iradə sahibi olması, 

həyat və  həqiqətə açıqgözlə baxması ilə  Qərb millətlərini təmsil 

edir.  İnsanları, millətləri bir-biri ilə vuruşduraraq ondan istifadə 

edə bilməsi, bəşəriyyəti, bilxassə  Şərq millətlərini kəndi zövq, 

kəndi arzu və  səadətinə  fəda edə biləcək qədər  şəxsiyyətpərəst 

olması ilə İngiltərə millətinin nümayəndəsidir. 

Sufilərlə hissiyyun məsləki tərəfdarları hissi hər  şeyə hakim 

bilir və  ağlı inkar edərək həyat və  təbiətin  ən incə nöqtələrinə, 

ağlın nüfuz edəmədiyi cəhətlərə yalnız hiss nüfuz edər deyirlərdi. 

Rasionalistlərlə ensiklopedistlər yalnız ağlın hakimliyini tanıya-

raq, onu kəndilərində inkişafa çalışıraq, hissin və  əxlaqın mara-

qını tanımaq istəmədikləri kimi, sufilər və hissiyyun dəxi ağlın və 

fənnin maraqını inkar edirdilər. Ağıl və hiss hər ikisi fitrətin 

insanlara vermiş olduğu ən böyük nemətdir; birini qəbul edərək, 

digərini rədd və inkar etmək və  kəndində görməyərək məhvinə 

çalışmaq haqsız bir üsyandır. Bu gün xariqələr yaradan o böyük 

füsunkar ağlı inkar etmək nankorluq olduğu kimi, insanlığı ülviy-

yətə, əxlaqi maraqa sövq edən səmimi hisslərdən uzaqlaşmaq da 

vəhşiliyə doğru getmək deməkdir: “həyatın yer üzündən qalxdığı 

gün qiyamət qopmuşdur” – deyənlər bu nöqteyi-nəzərə istinad 

edirlər. Ağlın kontrolu altında bulunan həqiqi və səmimi duyğular 

insanlığın ülvi idealına doğru yürüyə bilmək üçün ən mühüm bir 

vasitədir. 

Cavid bu qiymətli  əsərində Ariflə  İblisi, bir-birinə zidd olan 

bu iki tipi tərsim edir və onların eyi və kötü cəhətlərini bizə 

göstərir.  İnsani duyğuları,  əxlaqi təmayülləri kəndində gömmüş: 

quru, soyuqqanlı, bədbin, duyğusuz, şəxsi arzu və maddi ehtiras-

larına hər kəsi fəda edən İblisdə bugünkü gözqamaşdırıcı elm və 

fənni doğuran ağıl, Arifdə isə insanlığı ülviyyətə,  əxlaqa meyl 

etdirən hiss qüvvətlidir. Cavidcə insanların səadəti ağıl ilə  qəlb 

arasında olan ahəng və uyğunluqdadır. O, qəlbsiz insanları bəşə-

riyyət üçün pək zərərli görür. O, bu iki qüvvəti müsavi olaraq 

---

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

136 

kəndində inkişaf etdirmiş insanlar görməyi arzu edir. Bu cəhətdən 

iştə Elxan qəlbi ilə, ağlı ilə yaşayan, tam Cavidin sevdiyi və 

idealizə etdiyi bir simadır. O, Arif kimi zəif, şaşqın və əsəbi deyil-

dir. Nə yapacağını bilən, düşünərək yapan, kəskin ağıl və iradəyə 

malik olduğu kimi, alicənablığa,  əxlaqi təmayüllərə qarşı da 

duyğusuz deyildir. O, Şərq və  Qərbin bütün gözəl övsafını  kən-

dində toplayaraq, yetişməkdə olan türk xalqının nümayəndəsidir. 

Əsərin baş qəhrəmanlarından olan Arifin rolunu son pərdədə 

yeni bir qəhrəmana – Elxana vermək hailənin  əsas  qanunlarına 

ziddir zənn edirəm; zira ki, ilk pərdədən böyük iztirabla kəndi 

ideya və  məfkurəsi uğrunda çarpışan və böhranlı hallar keçirən 

Arifin müqəddəratı hər kəsi məşğul edir; hər kəs əsərin sonunda o 

çarpışmanın nəticəsini bəklər dururkən, birdən-birə onun fəaliy-

yətini qırmaq və aktiv olaraq əsərin sonuna qədər iştirak etməmək 

hailənin əsl qayəsinə və tamaşaçılara qüvvətli təsir etməyə mane 

olur. Halbuki, buna zəmin də hazırlanmış. Elxanın rolunu Arif 

oynamaqda heç bir maneə yox! Zatən ictimai nöqteyi-nəzərdən 

dram bir inqilabdan ibarətdir demişdik. Get-gedə idealistlikdən 

uzaqlaşaraq realistliyə yaxınlaşmaqda olan Arif o rolu kamalınca 

ifa edə bilərdi. 

Məncə Cavid həyat və həqiqətə sadiq qalmaq istəmiş. Bu gün 

türk xalqı nümayəndələri içində Ariflər pək çox olduğu halda 

Elxanlar yetişməmişdir. Arif yalnız kəndi idealı,  şəxsi arzu və 

ehtirasatı arxasında qoşuyor. Onun keçirməkdə olduğu fəci hallar 

həyatda ictimai quruluşun mükəmməl olmamasındadır. Hər fərdin 

səadət və fəlakəti məmləkət daxilindəki ictimai həyat quruluşuna 

bağlıdır. Arif həyata atılaraq ictimai məsələləri həll etməyə hənuz 

hazır deyildir. Cavidcə o ictimai quruluşu bu gün əskilikdən pək 

uzaqlaşmış, bir çox qorxunc vaqiələr, acı  təcrübələr görmüş, 

həyata açıqgözlə baxan yeni nəslin nümayəndələri yarada biləcək. 

Cavid bu həqiqəti, bu qayəni göstərmək üçün hailə  çərçivəsini 

qıraraq onun xaricinə çıxmaq məcburiyyətində qalmış. 

Əsərdə qadın tipləri olduqca incə və sənətli fırçalarla canland-

rılmışdır. Xavər, Rəna – hər ikisi türk qadınlığını təmsil edən se-

---

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

137 

vimli tipdir. Hər ikisinin naturu aydın və müəyyəndir. Nöqteyi-

nəzərlərində ziddiyyət yox. Heç birinin ağıl ilə qəlbi, hiss ilə dü-

şüncəsi, idrak ilə arzusu arasında ayrılıq görünmür. Hər ikisi və-

zifəsinin qəhrəmanıdır, hər ikisi bəşəri və milli qayə daşıyır. Xa-

vər Rənaya nisbətən daha səmimi, daha idealistdir. Büllur ruhu 

həyatın çirkabları ilə bulanmamış, dağ çeşmələri qədər saf və şəf-

faf bir qəlbə malikdir. “Həp cinayət qadın cinayətidir” – deyən 

Cavidi qadınlıq düşməni kimi tələqqi edənlər bu qadın tiplərini, 

hələ Xavəri gördükdən sonra yenədəmi fikirlərində israr edəcəklər? 

Məni bir şey maraqlandırır, əcəba, Cavidin “İblis” əsərindən 

başqa  əsərləri yoxmudur? “Afət”, “Maral”, “Şeyda” və 

“Uçurum”u həp mövzuları həyatdan götürülmüş əsərlər deyilmi? 

O halda neçün bunların haqqında bu qədər gurultu və patırtı 

olmur? Bunun başlıca səbəbini nədə aramalıyız? “İblis”  əsərinin 

daha həyati, daha canlı və sənətkaranə yazılmış olmasında və bir 

çox həqiqətləri bizə gizli-gizli duyura bilməsində deyilmi? 

“Əsərdə şairin qayəsi və tiplər aydın deyildir”, - deyirlər. 

Cavidcə həyat yaşamaq və yaşatmaqdan ibarətdir. İblis əsərin 

ilk və son pərdəsinin nəhayətində xalq içində  məruf olan əsatiri 

iblis olaraq göstərilirsə  də, Cavidcə  İblis kəndi nəfsinə  məğlub 

olan və yalnız kəndini yaşatmaq üçün bəşəriyyəti və onun bir 

ailəsi olan millətləri zəhərləyən, hürriyyətinə, yaşamasına  əngəl 

olan xain, xudbin adamcıqlar və millətlərdir. Elxanlar bu kimi 

iblisləri: xaxamları, papasları, şeyxləri və İbn Yəminləri, hətta ya-

şamaq və yaşatmağa ləyaqət kəsb etməmiş  xəstə çocuq və qa-

dınları ortadan qaldıra bilsə  də, insanlardakı  nəfsi-şumu heç bir 

zaman qoparıb atmağa qadir olmayacaq. Fəna mühitdə yaşamış, 

fəna qüvvələri kəndində məhv etməmiş insanlar yaşadıqca insan-

lar rifah və səadətə çıxmaz. Səadət istənilirsə, hər kəs Elxan olma-

lıdır. Cavid də Jan Jak Russo

6

 kimi demək istəyir ki, “kainatda 

hər şey gözəl yaranmış, hər şeyi fənalaşdıran insanlar və onların 

kirli əlləridir”. 

Tiplərə gəlincə, doğrudur, İblisin sözlərində bir çox təzad var. 

İblis mürəkkəb bir tipdir. İştə İblisi çanlandıran, ona qüvvət, rəng 

və ziya verən sözlərindəki təzaddır.  

---