Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 132
və o vasitə ilə iğva etmək üçün öz qiyafəsində deyil, müxtəlif insan qiyafələrində görünür və onun qəlbini təsxir üçün plan qu- rur. İnsanları həyatın bütün pisliklərinə alışdıran və öz ehtira- satıdır. İştə ikinci pərdədə İblis tərəfindən Arifə içirilən şərab maddi ehtirasatın iksiridir. O artıq tanıdığımız Arif deyildir. Ehtirasatı artıq onu həyata atılmağa və qaşısındakı maneələrlə çarpışmağa məcbur etmişdir. Zatən insanlar üçün həyatdan böyük məktəb olmaz! İnsan həyata yaxınlaşdıqca, onun bütün acılıqlarını islah edir; qarşısında ülkər kimi parlayan şiddətli arzu və təmayüllərinə qovuşmaq üçün xətti-hərəkətini və nöqteyi-nəzərini dəyişdirməyə məcbur olur. Arif artıq ilk pərdədə gördüyümüz Şərqin əski, çürük inqazını daşıyan, səf və icz göstərən, şübhə və tərəddüdün başdondurucu dumanları içinə yuvarlanan bir çocuq deyildir; kən- dini düşünən, kəndi ehtirasatı arxasında qoşan, yaşamaq üçün hər fədakarlığa qatlanan bir şəxsiyyətdir. O artıq arzu və təmayüllə- rinə mane olan əngəlləri ortadan qaldırmaq üçün çırpınır. Həyatın ehtiyac və tələbləri arxasınca qoşur: şərab içir, revolver daşıyır, altuna pərəstiş edir. Ormanda haydutlar tərəfindən atılan qurşundan qorxmuş olan Rənaya:
- deyə qürur göstərir. Rəna “Altun sənə nerədən?” deyə sorunca: Bir arkadaşımdan oldu qismət. Yoldaşdı mənimlə bir yəhudi, Pəncəmdə həlak olub boğuldi, - - deyə həm xırsız, həm də qatil olduğu ilə iftixar edir. Hələ Rəna ona:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 133
Vəhşət deyil, iştə bir cəsarət, Lakin o da səndən, ah, səndən! – - deyə köksünü qabardır və onun uğrunda hər fədakarlığa hazır olduğunu qürurla anladır. İblis Arifin girmiş olduğu bu çirkin və adi həyatdan peşman olaraq çəkiləcəyindən qorxur. Onu həyatın ağır zəncirləri ilə bağlamaq, bir daha kəndi ideal aləminə dönməmək üçün böyük cinayətlər yapdırmağa, həyatın dərin, çıxılmaz çirkabları içində sürüklədərək onun bütün fənalıqlarına bulaşdırmağa hazırlanır. Sevdiyi Rənanı əldə etməyə mane olan Xavəri, daha sonra sənə- lərdən bəri üzünə həsrət qalmış olduğu qardaşı Vasifi öldürür. Arif idealistliklə realistlik arasında hənuz əksikliklərdən ta- mamilə uzaqlaşmamış və yenilikləri də olduğu kimi qəbul etmə- miş bir tipdir. O tam mənası ilə realist olmamış, qüvveyi-əqliyyəti kamınca inkişaf edəməmiş, hərəkətlərində çaşqınlıq, əsəbilik var, fəaliyyətində xeyirdən ziyadə zərər verir. Rənanı əldə edə bilmək üçün altun və revolver, onlar olmazsa könlünü istəyən İblisə: “Vermişəm könlümü yalnız ona bən” – deməsi, Vasifi və Xavəri öldürdükdən sonra bütün yapdıqlarından peşman olaraq o cinayətləri kəndi qanı ilə təmizləmək istəməsi və əsərin son pərdəsində İblis yenə kəndi qiyafəsində ona görünür- kən “Eyvah, budur İblis!” – deyə qorxub şaşırması Arifin İblisə məğlub olmadığını və hala insani duyğularla yaşadığını göstərir. O, həyat və zaman iblislərindən qorxmur, əsatiri və məvhum iblisdən qorxur. Son pərdədə abid qiyafəsində görünürkən Arif: “Bir mürşüd o, sahibi-kəramət” – deyə İblisin əlini öpür, daha sonra öz qiyafəsinə girincə “Eyvah, ona yaxınlaşmayın, əsla, odur İblis!” – deyə əsəbi hallar keçirir. O hala əsatirə inanır, hala ruhu- muzu gəmirən əski təsirlərdən kəndini alamıyor. İctimai nöqteyi-nəzərdən dram bir inqilabdan ibarətdir. Şübhəsiz, əvvəlkinə nisbətən Arif pək irəliləmiş, həyatın bir çox yeniliklərini qəbul etmiş; bununla bərabər o, həyatla müvəffəqiy- yətlə çarpışmaqda qüvvətli təcrübələr əldə edəməmiş, qarşısında Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 134
duran yeni məsələləri həll edərkən nerədən, nasıl başlayıb, nasıl bitirmənin yollarını bilmir, onda şüurlu fəaliyyət doğmamışdır. O düşünür, mühitindəkilərə xeyir vermək və yardım etməyə çalışır. Bu yolda bir çox enerji sərf edir, yenə də kəndi idealı ilə mühiti arasında bir uyğunluq vücuda gətirəmiyor. Arif XIX və qismən XX əsrin yetişdirmiş olduğu türk xal- qının nümayəndəsi və tarixi tipidir. İblis isə Qərb mədəniyyətinin yetişdirmiş olduğu, tam mənası ilə realist bir tipdir. O bütün qüvvətini və hərarətini ağıl və mühakiməsindən alır. İblis həyatın bütün dərinliklərinə girmiş, onu təbiətində hər şeyi çapıq təbəd- dülata uğradığından sabit bir ideal, əbədi bir səadət olmadığına inanmış bədbin bir simadır. O, tikici deyil, yaxıcı və yıxıcıdır. İnsani duyğuları, əxlaqı, marağı inkar edir. Alicənablığa qarşı çox duyğusuzdur. Başqalarının səadət və fəlakəti ilə əylənir; onun dünyada sevdiyi və inandığı heç bir şey yoxdur. Ona görə də hər şeydə nifaq və təzad arar və hər şeyə qara gözlüklə baxar. Aldat- maq, yalan söyləmək onun naturuna pək müvafiq gəlir və bundan bir zövq alır. Vuruşmaq, söyüşmək, yaxmaq, yıxmaq onun qulaq- larında bir musiqi ahəngi doğurur. İblis kəskin ağla və sarsılmaz iradəyə malikdir. Dodaqlarından uçan hər söz məntiqli, hər bir hərəkət və fəaliyyət ağıl və mühakiməyə uyğundur. Həyatdakı ahəng və intizamı pozmaq üçün plan qurmaqda, məqsədinə iriş- mək üçün vasitələr və səbəblər hazırlamaqda pək mahirdir. İsbata çalışdığı həqiqətləri müxatibinə o qədər böyük bir məharətlə anla- dır və elə füsunkar bir təsir ilə nüfuz edir ki, qarşısındakının məğlub olmaması imkan xaricindədir. O ağlın inkişafını da yalnız fəda yolda sərf etmək, o uğurda fəaliyyət göstərmək və o sayədə insanlığı heyvanlığa sürükləmək üçün sevir. O, allah, din, fəlsəfə və sufilik kimi şeylərlə əylənir, acı, istehzalı qəhqəhələri, təriz, və kinayəli sözləri ilə şiddətli surətdə tənqid edir. O amansız bir münəqqiddir. Bu cəhətdən də realizmin müəssisidir. Ariflə İblisi müqayisə edəcək olsaq, İblis ona görə pək irəliləmiş, onun nöqteyi-nəzərləri yenidir.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|