Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “PEYĞƏMBƏR” PYESİNİN YARANMASI
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 119
biçəcəkdir. Yəni kim bu dünyada malından versə o dünyada onun üçün köşklər hazırlanacaqdır. Behişt bağında istədiyi hurilərlə yaşayacaqdır. Burada bir tərəfdən varlılara boyun əymək üçün xəlqi hazırlamaq, o biri tərəfdən də varlıların səxavəti qarşısında onları ümidsiz buraxmamaq mülahizəsi vardır. “Budda”nın fəl- səfə sistemi – nirvan məsələsi, xristianlığın göylərdə yaşamaq ruhi tamamilə bu nöqtədə birləşir və cavidani bir həyat arzusilə daimi şadlıq təmənnasilə tanrı tanımaz ərəbdə bir xudbinlik (eqoizm) fikri qabardır. Peyğəmbərin təkcə axirət 1 məsələsi deyil, bəlkə bütün allah və metafizik fəlsəfə ünsürləri tamamilə ya Buddanın fəlsəfəsindən və yaxud Hindustanda məşhur altı fəlsəfə məktəbinin birini təşkil edən sufi ruhlu “Vedanta”dan alınmışdır. Buddaçıların təsvirincə nirvan – Nirvani sönmək, məhv olmaq, günahdan qurtarmaq və feyzlərə çatmaqdır. Zatən Məhəmmədin öldükdən sonra dirilmək məsələsində yenə də Buddanın maranı, yəni ölüm qorxusunu ona inananlar arasından qaldırmaq fəlsəfəsi gizlənmişdir, hər kəs ölümü özü üçün ən böyük bir səadət zənn edər və mömin şəxslər darifənadən dari-bəqayə köçməyə sevinərlər. Yeri gəlmişkən Cavidin və onunla da bir çox ondan əvvəlki şair və ədiblərimizin əsərlərində görünən və bu gün bir çox peyrəviləri olan Şərq sufiliyi yenə də məzkur “Veda”dan, yəni Hindustan metafizik fəlfəsindən alınmasını göstərəlim. Peyğəm- bər özü fəlsəfənin bir qismini aldısa onun ardınca gedənlər, işbu fəlsəfənin mütəbaqi qismini aldılar və bütün Şərqə yaydılar. Mət- ləbin anlaşılması və sözümüzün müdəlləl olması üçün “Vedanta” 2
edilir. Burada “mərifət” insanların aləmi-mənadə tanrı ilə qavuş- masından ibarətdir.
1 Axirət sözü hinduscadan alınmış Sanskritcə də axirət: inananlar üçün 4-cü ticarət dərəcəsidir. – H.Z. 2 Brahman (Brahma nam) da bunun izahnaməsi və əlavəsidir. Brahmanın hind əsatirindən ən ülvi zatıdır. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 120
Burada “arif” ilə “məruf” arasında tam bir eyniyyət əmələ gəlir. İştə buradan Peyğəmbərin merac məsələsi haradan gəldiyi də anlaşılır, zənnindəyiz. Bir az da ötəyə gedəlim. Bu həqiqət elmi üç formul ilə “Vedanta”da göstərilir 1 . Bir
(mövcud olan yalnızdır – şəriki yoxdur). İki (O – sən özünsən (Tat-tuamasi). Üç (Bən özüm – Brahmanam (Brahman) (ahm brahmanasini) mövcudatın ayrı-ayrı görünməsi insanların məri- fətdən uzaq olması nəticəsidir.
demək “irənlər”in ən yüksəyi fənafillahə yetişənlər olacaqdır. İmdi bütün Peyğəmbərin din, tanrı, axirət və metafizik fəlsə- fəsini alınız, onun ardınca da islamda vücudə gələn sufilik fəlsə- fəsini bunun yanına qoyunuz; tamamilə Budda ilə Hindustan “Vedanta” fəlsəfələrindən kopya edildiyinə qail olacaqsınız. Bun- lar ilə bərabər ərəbin sə xülyapərəst olmadığını nəzərə aldıqda, Peyğəmbərin yaratmış olduğu din fəlsəfəsinin öz mühiti için nə qədər yapma, nə qədər qondarma olduğunu görəcəksiniz. Lakin Peyğəmbərin bu kibi xəyalxanasına yerləşmiş mütə- zadd fikirlərin heç birisi həyati deyildir. Bunlar ancaq müəyyən bir müddət üçün, xəlqin beynini qızdırmaq üçün lazımdı. Pey- ğəmbər də öz məqsədinə çatdı. Ərəbistanda istədiyi kibi bir ərəb ittihadi yapmağa çabaladı. Fəqət cəmiyyət həyatı iqtisadi inkişafı və ictimai təzadlar öylə bir sarsılmaz yolda idilər ki, xülyapə- rəstlik ilə heç bir zaman onları dəyişmək olmazdı. Nəticədə ki, get-gedə din təbliğatı sönməyə başladı, kitlə isə öz iqtisadi quru- luşuna baxdı. Siniflər arasındakı uçurum daha da qorxunc bir şəkil aldı. Ona görə də din və etiqad üzərinə qurulmuş ümumfəl- səfə sistemləri iqtisadiyyat yanında şam kibi əriməyə başladılar.
1 Böyük ensiklopediya. Beşinci A. cildi. 694 səhifə. – H.Z. 2 Rəngsizlik rəngə əsir olduğundan, Musa (ümməti) Musa (ümməti) ilə vuruşdu. Beyt Cəlaləddin Ruminindir – Həmid Məmmədzadə.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 121
Bundan bir nəticə çıxara bilərik: ictimai əxlaqı devirmək istə- yənlər əvvəlcə iqtisadi quruluşu və ictimai qüvvələrin yekdigərilə olan münasibətini dəyişdirməlidir. Əks-halda heç bir əsaslı inqilab yaratmaq olmayacaq. Cavidin yaratmış olduğu Peyğəmbər dəxi Ərəbistana bir qasırğa kibi gəldi, bir tərəfi titrətdi və hətta tarixi-bəşəriyyətə də bir parça soxuldu və yenə Ərəbistanın qum- sallığında ümumi məmləkəti ilə yox oldu, getdi. Tarixin təsadüfi qüvvətli simalarından sayılan Napalyon, Teymurləng, həp bu qismidəndir. Bunlar tarixin mexanizməsini bilmədikləri üçün müvəqqətən bir tufan qoparmışlar. Fəqət hər tufan söndüyü kibi bunlar da sönüb getməyə məcbur olmuşlardır.
Biz əvvəldə bəzi ədəbiyyat mütəxəssisləri kibi meydana çıx- madıq və bu əsərdə hər şeydən əvvəl nəqisələri göstərməklə, ümumi görünüşün doğru olduğunu, əsrin həqiqi bir surətdə təsvir edildiyini, fəqət əsər romantik olmaqla bərabər realizmi ilə qarışmış olduğunu qeyd etdik. Bu əsərin romantik qələm ilə yazıldığını bir tərəfdən qəbul edənlər onda realizm ünsürləri olduğunu görməyirlər; onun romantizmi həyatın çərçivəsinə girməkdə, tiplərini natamam və xəyalpərvər yaratmaq istəməkdə isə, realizm də əsrin ruhunu büsbütün olduğu kibi meydana qoymaqdadır. Hətta romatik Cavid – bir “Şeyx Sənan” və “Uçurum” yaradıcısı olan Cavid gərək Peyğəmbərin, gərək Əbu Talib oğlunun, gərəksə də Baş Rəisin (Əbü Süfyanın) dodaqlarına tarixən müsəddiq sözləri verir. Və hətta Peyğəmbər həyatından təsvir edə bildiyi dairədə bir nöqtə belə buraxmaq itməməyir. İştə burada Cavidin fikirləri məğşuş, qarışıq və hətta romantizməmi və realizməmi süluk etmək lazım olduğunu bilməyir. Buna görə bu əsərə bir romantik əsəri kibi yaxlaşmaq doğru deyildir. Hətta bu əsərdə realizmi cəhəti nə qədər bariz bir surətdə cilvələnmişkən başqa bir müarizi bir əsərin tamamilə bir həqiqi
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|