Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
77 Ayrıca o döneme ait kullandığı Pehlevîce terimler de son derece sınırlıdır. Buna isimlerini saydığı antik Yunan filozofları da eklenecek olursa Sühreverdî‘de işrâkın coğrafî bir anlam taşıdığı kolaylıkla savunulamaz. Dolayısıyla işrâk, özellikle farklı kültürlerdeki düşünürlerin metot birliğini sembolize eden bir kavram olarak değerlendirilmelidir. 162 Buna göre hakikate ulaşmanın birbirini tamamlayan iki yolu vardır. Bunların ilki nazar ve tefekküre dayanan ―bahs‖, diğeri de kulluk, çile çekme ve ahlâkî arınmada en yüksek düzeye ulaşmayı ifade eden ―teellüh‖tür. Düşünmeye ve araştırmaya muhtaç olmadan keşf yoluyla hakikatin bilgisine ulaşma düzeyine yükselmiş olana ―müteellih‖ denir. Sühreverdî, bahs ve teellüh yöntemlerini kullanmaları bakımından hakikati arayanları üç kısma ayırır. 1. Teellühü esas alıp bahse önem vermeyenler; 2. Tefekkür ve bahsi önemseyip teellühü ihmal edenler; 3. Her iki yolu takip edenler. İlkine müteellih, ikincisine hakîm, üçüncüsüne de mü- teellih hakîm veya ilâhî hakîm denir. Sühreverdî peygamberlerle sufîlerin çoğunu birinci grupta, Aristo ile onu izleyen Fârâbî ve İbn Sînâ‘yı ikinci grupta gösterir; kendisinin de dâhil olduğu üçüncü grubun sayısının çok az olduğunu ileri sürer. 163 İlk sûfîler tarafından işrâk kelimesi bir tasavvuf terimi olarak kullanılmamakla birlikte Yeni-Eflâtuncu felsefî fikirlerin de tesiriyle ontoloji, epistemoloji ve ahlâk alanında İşrâkilik‘le paralellik arzeden kavramlar ve fikirler tasavvuf çizgisinde büyük bir gelişme kaydetmiştir. Özellikle Gazâlî, bu gelişmenin 162 Kaya, a.y. 163 Kaya, a.y.; Halide Yenen, Sühreverdî Felsefesinde Epistemoloji, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2000, s.10. 78 İbn Arabî ve Sühreverdî‘den önceki en büyük ismidir. Ayrıca Gazâlî İşrâkiliğin zulmet, nur, zevk, keşf gibi diğer temel kavramları yanında işrâk kelimesini ve türevlerini bilhassa Mişkâtü‘l-envâr‘da ve İhyâ‘ü ‗ulûmi‘d-din‘de kullanmıştır. İşrâk kelimesi Rûzbîhân-ı Baklî tarafından bir tasavvuf terimi olarak tanımlanmış ve ondan sonra nisbeten daha sıkça kullanılmıştır. İşrâkı ―gönülden çıkan tecelli şimşekleri‖ şeklinde tanımlayan Baklî ilk sûfîlerden Ruveym b. Ahmed‘in, ―İşrâk vahdaniyet nurlarının parlamasiyla nefsin arzularının yok olmasıdır‖ dediğini nakleder; ayrıca onu ―ezelî nurun yoklukta parlaması‖ şeklinde de tanımlar. 164 Sühreverdî, eserlerinde Plotinus‘a herhangi bir atıfta bulunmaz. Hatta o, uyku ile uyanıklık arasındaki bir cezbe anında konuştuğu, bilgi konusunun zorluğuna ilişkin problemini ilettigi ve ―kendine dön‖ cevabını aldığı şahsın Aristoteles oldugunu belirtir. Oysa Plotinus‘un Enneadlarda‘ki ―eğer kendimize dogru dönebilseydik hem Tanrı‘yı, hem kendimizi hem de evrensel varlığı görecektik‖ ifadesini göz önünde bulundurduğumuzda, filozofumuzun konuştuğu Aristoteles‘in Yeni-Eflatuncu Aristoteles olduğunu söylemeliyiz. Enneadlar‘ın temel konusu, ―kendini bilen Tanrı‘yı da bilir, insanın kendisine dogru yönelmesi aynı zamanda Tanrı‘ya yönelmesi‖ oldugu gibi Sühreverdî‘nin epistemolojisi de Peygamber‘e (s.a.v) nispet edilen ―kendini bilen Rabbini bilir‖ hadisi üzerinde şekillenir. 165 Şüphesiz Sühreverdî ruhî arınmayı esas alan İşrâkiliği kurarken isimlerini hayranlıkla andığı Bâyezîd-i Bistâmî, Hallâc-ı Mansûr gibi İslâm sûfîlerinden ve bu konudaki zengin tasavvuf literatüründen yararlanmıştı. Ontik varlığı nur kavramıyla açıklayarak bir çeşit nur metafiziği yapmasında Kur‘an‘daki, ―Allah göklerin ve 164 Kaya, ―İşrâkıyye‖, s.435. 165 Yenen, a.g.e., s.14. 79 yerin nurudur‖ (en-Nûr 24/35) âyetiyle bu âyeti yorumlamak üzere Gazâlî‘nin yazdığı Mişkâtü‘l-envâr‘da idealize edilen nur fikrinin onun için bir ilhâm kaynağı olabileceği de göz ardı edilmemesi gereken önemli bir husustur. Bu arada İhvân-ı Safâ ve Karmatîler‘deki imamet ve kutup kavramları, Yeni-Eflatuncu ve Sâbiîler‘in yıldızlara yaptıkları dua ve münâcâtlar, hulâsa kadîm Hermetikve gnostik kültürde mevcut olan birçok unsuru İşrâkiliğin satır aralarında bulmak mümkündür. Dolayısıyla Sühreverdî, uzlaştırılması çok zor kadîm kültürlerle kendi inanç ve kültüründen aldığı birçok unsuru ortak bir paydada buluşturarak oluşturduğu sisteme İşrâkıyye adını vermiştir. 166 Sühreverdî, ister değiştirmek suretiyle sistemine alsın isterse eleştirip reddetsin, İşrâki felsefede Meşşâîliğin rolü büyüktür. Bu arada Sühreverdî özellikle İbn Sînâ‘ya çok şey borçludur. Çünkü İbn Sînâ kendisinden önce, Meşşâî felsefeden üstün gördüğü ve rasyonel sezgiyi temel alan bir Doğu felsefesi kurma girişiminde bulunmuştu. Arapça‘da ―doğu‖ anlamındaki meşrikıyye ile aydınlatıcı demek olan müşrikıyye kelimelerinin ikisi de sıfat olarak İşrâkin türevleridir. İbn Sînâ‘nın bu amaçla kaleme aldığı eserlerden sadece el-Hikmetü‘l-meşrikıyye‘nin mantık bölümü günümüze ulaşmıştır. Sühreverdî, İbn Sînâ‘nın Doğu hikmetini tekrar canlandırmak istediğini, fakat Husrevânîler denilen eski İranlı rahip krallar tarafından temsil edilen ilâhî hikmetin kaynağını tanıyamadığı için bunu başaramadığını söyler. 167 Ayrıca Sühreverdî, İbn Sînâ‘nın Hay b. Yakzân, Selâmân ve Ebsâl ile Risâletü‘t-tayr gibi sembolik ve alegorik eserlerini okumuş ve ışığın anayurdunun Doğu olduğu fikrini 166 Ali Eşlik, İbn Sînâ’da Hikmet’ül-Meşrikıyye Kavramı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2008, s.105.; Kaya, a.y. 167 Şerif, a.g.e., s.416. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|