Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
80 benimsemiş, hatta aynı doğrultuda Kışşatü‘l-ğurbeti‘l-ğarbiyye ve Heyâkilü‘n-nûr gibi risaleler kaleme almıştır. Bu arada İbn Sînâ‘nın bazı risalelerini Farsça‘ya çevirmiştir. Bütün bunlar, İşrâki felsefenin köklerinin büyük ölçüde İbn Sînâ‘nın Aristocu olmayan son dönem eserlerine, özellikle onun el-İşârât ve‘t-Tenbîhât‘ının ―Makâmâtü‘l-Ârifîn‖ başlıklı son kısmındaki görüşlere dayandığını göstermektedir. Nihayet İşrâkilikteki eklektik sistemin omurgasını İbn Sînâ ve onun felsefesine yansıdığı ölçüde Yeni-Eflâtunculuğun oluşturduğunu belirtmek gerekir. 168 Sühreverdî, Fârâbî ve İbn Sînâ‘nın eserlerini okuyarak felsefî formasyon kazanmış, bu filozofların doktrinini gençlik döneminde kaleme aldığı et-Telvîhâtü'l- Levhiyye ve‘l-‗Arşiyye, el-Lemehât, el-Mukâvemât ve el-Meşâri‘ ve‘1-Mutârahât adlı eserlerinde yer yer eleştirip özetlemiştir. Ona göre rasyonel araştırmaya dayanan bu sistem sağlam ve güzel olmakla birlikte hakîm-i müteellih (teosofist) olmak için yeterli değildir; o dereceye erişmek üzere önce keşfe ve ruhî tecrübeye ulaşmak, sonra da bu bilgiyi başkasına anlatma aşamasında aklî tahlilini yapmak gerekir. Fakat Sühreverdî, Aristo‘yu İslâm Meşşâîleri‘nden ayrı tutmaya özen gösterir ve Meşşâîler‘in yaptıkları yorumlarla Aristo‘nun felsefesini asıl maksadından saptırdıklarını savunur; hatta uzun zaman uğraşıp da çözemediği bilgi problemini rüyasında imdadına yetişen Aristo‘nun yardımıyla çözdüğünü bildirir. Grek filozofu ona, çözümü objektif varlık alanında değil kendi sübjektif dünyasında aramasını yani özüne dönmesini tavsiye eder. Ayrıca İslâm filozofu olarak bilinenlerden hiçbirinin hakikat bilgisine ulaşamadığını, bunu ancak Bâyezîd-i Bistâmî, Sehl et-Tüsterî gibi sûfilerin başardığını, gerçek anlamda hâkimin de bunlar olduğunu söyler. Böylece 168 Kaya, ―İşrâkıyye‖, s.435; Şerif, a.g.e., s.417.; Yazıcı, a.g.e., ss.29-30. 81 Sühreverdî, hakiki felsefenin keşf ve sezgiye dayanan mistik ve teosofik düşünce tarzı olduğunu Aristo‘ya tasdik ettirerek kendi sistemi adına onun güçlü otoritesinden yararlanmak ister. Bununla birlikte bu konuda Sühreverdî‘ye kılavuzluk eden gerçekte Aristo değil, yanlışlıkla ona mal edilen Esûlûcyâ adlı apokrif eserdeki görüşleriyle Plotin‘dir; dolayısıyla İşrâkiliğin ilhâm kaynaklarından biri de Yeni- Eflâtunculuktur. Böylece Gazâlî‘nin eleştirileriyle büyük bir darbe yiyen Yeni- Eflâtuncu karakterdeki İslâm felsefesi Sühreverdî ve takipçilerinin gayretleriyle, Gazâlî‘nin de dâhil olduğu mutasavvıf düşünürlerden gelen birikimden yararlanıp ilhâm alarak yeni bir form kazanmak suretiyle tekrar canlanmıştır. 169 Yazıcı eserinde, Sühreverdî‘nin işrâk doktrinini, irfanî olarak ilahî bilgilere ve tasavvufa, nazari olarak Yeni-Eflatunculuğa ve Meşşailiğe, kültür olarak Zerdüştlük ve eski Fars dinlerine, keşfi hikmet olarak da Hermetizm‘e dayandığını belirtmektedir. 170 Gazâlî, Allah‘ın semaların ve arzın nuru olduğunu ifade eden âyete dayanarak (en-Nûr 24/35) daha sonra Sühreverdî‘nin ortaya koyduğu İşrâkiyye felsefesine benzeyen teosofik ve hermetik bir ilâhiyyât geliştirmiştir. Ona göre Allah en yüce ve hakiki nurdur, diğer bütün nurların da kaynağı O‘dur. Ruhanî-cismanî, mânevî-maddî bütün varlıklar aslında o nurun yansımalarıdır. Nûrü‘l-envâr denilen ilk ve hakiki nurdan uzaklaştıkları nisbette diğer nurların nurluluk derecesi azalır, O‘na yakın oldukları nisbette artar. Öte yandan kaynağından uzaklaşan nurların nurluluk derecesi azaldıkça karanlıkları (zulmet) artar. Nurun kaynağından feyezan suretiyle meydana gelen bu nurların sayılmayacak kadar dereceleri vardır. Allah‘a en 169 Kaya, a.y. 170 Yazıcı, a.g.e., s.30. 82 yakın nur, nurların ve marifetlerin insanlara yansıması için vasıta olan Peygamber‘in kutsal ruhu olduğundan Kur‘an da ışık saçan meşale (el-Ahzap 33/46) olarak nitelendirilmiştir. Gazâlî, düzenli bir dizi oluşturan nurların, başkasına nur saçan, ama başkasından nur almayan ilk ve öz bir nura dayandığını anlatırken, ―İşte bütün nurlar bir tertip üzere ondan İşrâk (zuhur, tecelli) eder‖ der. Başka bir yerde Allah‘ın varlığının çok açık olduğunu, ancak nurunun İşrâkı (parlaklığı) sebebiyle insanlara kapalı hale geldiğini vurgular. Gazâlî. ―İlâh, insanın ibadet ve teellühle (kulluk) ken- disine yöneldiği zattan ibarettir‖ derken Sühreverdî‘de sıkça geçen teellüh kelimesini kullanması ilgi çekicidir. Gazâlî‘nin yer verdiği hayalî ruh, aklî ruh, fikrî ruh, nebevî- kutsî ruh deyimleri de Sühreverdî tarafından işrâk-ı ilâhî, işrâk-ı huzûrî, işrâk-ı aklî vb. şeklinde kullanılmıştır. 171 Sühreverdî‘nin felsefesinde işrâk, şüpheye yer vermeyecek şekilde gerçekliğin bilinmesini sağlayan metafizik âlemden gelen bir aydınlanmadır. İşrâk bilgiyi değil, bilen ve bilinen arasında bulunan bilme ilişkisini/izafeti ifade etmektedir. İşrâk fiili, eşyanın cisimler âlemindeki duyulur gerçekliğini misal âlemindeki misalî gerçekliğine veya nurlar âlemindeki türlerin Rabbi olan saf mücerrer nur olan gerçekliğine bağlamaktadır. 172 Gazâlî, nur ağırlıklı bir tasavvuf anlayışı geliştirirken bir yandan Kur‘an ve hadise, diğer yandan kendisinden önceki sûfîlere dayanmıştır. Onun nur felsefesinin üçüncü kaynağı ise son döneminde İşrâkiliğe meyleden İbn Sînâ‘nın ilâhiyyât ve nefisle ilgili eserleri ve görüşleridir. Aslında tasavvufun doğuşunda ve gelişmesinde Eflâtunculuk ve Yeni-Eflatunculukla hermetik geleneğin, eski İran hikmetinin etkili 171 Kaya, ―İşrâkıyye‖, s.435. 172 Yenen, a.g.e., s.13. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|