Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
106
 
 
ibadet şekli, içe yönelmiş bir batın ilmi olmuş, dolayısıyla da ruh tasfiyesi ve Allah‘la 
birleşme gaye edinilmişti. Milâdi altıncı yüz yıl sıralarında, Suriye‘de Mücahede, İşrâk 
ve  Kemal‘den  ibaret  üç  dereceli  mistik  bir  tecrübe  doğdu  ve  Dionysos,  Helenistik 
kaynaklara  dayanarak  mistik  bir  teozofi  geliştirdi  ise  de  İslâm  tasavvufundaki  ruh 
tasfiyesinin İslâm menşeli ve dini karakterde bir tasfiye olduğunda şüphe yoktur.  Ve 
İslâm  tasavvufunda  tasfiye  hem  duyumların  hem  de  bedenin  tasfiyesidir.  İşte  bu 
tasfiyeden  zamanla  İlluminasyona
227
  çıkıldı  ve  ilk  olarak  Hâris  Muhasibî  tasfiye  ile 
hürriyete kavuşan kimsenin illüminasyon derecesini de elde edebileceğini, dolayısıyla, 
Allah‘la  da  birleşebileceğini  söyledi.  Bu  yolda  ilerleyen  tasavvuf,  Hicri  beşinci  yüz 
yılda, kalbe ait bir iman ve zevke ait bir bilgi olarak gerçek bahtiyarlık yolu sayıldı. 
Kurtuba‘lı  İbn  Masarra‘  İşrâkî  ve  Pseudo-Empedoclean  mektebini  kurdu  ve 
Alexander, Duns Scottus, Roger Bacon, Raymond Lull gibi Augustine‘ci skolastiklere 
etki  yaptı.  Bunun  ve  Şehabeddin  Sühreverdî‘nin  de  İşrâkî  fikirleri  İbn  Arabî‘yi  de 
büyük  çapta  etkiledi.  Orta  çağda  Thomas  Aquinas,  Eckhart,  Dante  gibi  büyük 
mistiklere de  İslâm tasavvufu temel oldu. Nasıl ki orta çağ, Hıristiyan Felsefesine de 
İslâm Felsefesi temel olmuştur. Hellenistik felsefî tecelli doktrini ile İbn Masarra, Razi 
ve başkaları gibi, peygamberliğin tasfiye edilmiş bir illüminasyon olduğuna işaret etti. 
Onu da bu yolda Maimonides ile İslâm Meşşai filozofları takip ettiler. Ve en sonunda, 
                                                           
227
  İlluminisme-Ploton,  Plotinus  gibi  filozoflar  tarafından  takip  edilen  sezgici  bir 
yoldur.  Saf  aklın  her  şeyi  halledebileceği  görüşündedir.  Kabul  veya  reddedilen  her 
şeyi  halledeceği  görüşü  tamamen  hür  ve  müstakil  değildir.  Nasslara  bağlıdır.  Bkz. 
Kuşeyrî, Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi, s.22. 

---

 
 
107
 
 
tasavvuf  hicri  altıncı  ve  yedinci  yüz  yıllarda,  bir  teozofi,
228
  hâlini  aldı  ve  İbn 
Arabî‘den sonra ilerleme ve orijinaliteden ayrılarak sırf taklitten ibaret kaldı.‖ 
Tasavvuf  batın ilmi olmak sıfatıyla zahir ilmi olan fıkhın mukabili olarak ruh 
hayatının  bütün  gelişmelerini  aksettiren  en  parlak  ayna  idi.  Maddi  hayatın  çok 
ilerlemiş olması ve o zamanki insanların refah ve sefahate dalmış olmaları buna mani 
olmuyordu.  O  zamanki  ruh  hayatının  desteği,  İslâm‘ın  ilk  devrinde  olduğu  gibi 
yalnızlık  zahitlik  fakirlik  ve  takva  değildi,  belki  bunlar,  maddi  hayatın  refahı  içinde 
nefislerini dizginlemeyi bilen, tasavvuftan ve daha başka kaynaklardan felsefi ve gayri 
felsefi unsurlar toplayarak zevki mahiyette olan bir ilmi destekleyecek temelleri bulan 
yüksek  ruhlu  kimselerin  vasfı  idi.  Bunların  kurdukları  ilim  ruhların  hallerinden  ve 
kalplerin  iç  yüzünden  bahsediyor,  riyazet  ve  mücahede  kaidelerini  tespit  ediyor  ve 
bütün  bunlarla  zevki  marifet  sayesinde  gerçekleşen  bahtiyarlık  ve  kurtuluş  hedefine 
varmayı gözetliyordu.
229
 
Arapların  Yunan  kültürü  ile  tanışması  Arabistan‘da  yayılan  eski  mezhepler 
sayesinde  mümkün  olmuştur.    Bu  mezheplerden  Nasturiler  Hıyre  tarafında 
yayılmışlardı;  Yakubiler  de  Gassan  ile  Şam  kabileleri  arasında  yaşıyorlardı.  Bu 
Hıristiyanlar  Yunan  kültürünün  hiç  olmazsa  bir  cephesini  taşımakta  idiler.  Amaçları 
putperestlere  ve  müşriklere  karşı  kendilerinin  savunduğu  fikirleri  müdafaa  etmekti. 
Felsefe  ise  bu  müdafaayı  sağlayacak  mantıkî  delil  ile  akli  bürhanı  vermekte  idi. 
                                                           
228
 Teozofik Tasavvuf, İbn Arabi tarafından sistemleştirilen vahdet-i vücûd merkezli 
tasavvuf anlayışı olup, bu öğretiye göre, bütün varlıklar, aşkın varlık Allah tarafından 
temsil edilen varoluş ilkesinin tezahürlerinden ibarettir. Bkz. Uysal, a.g.e., s17. 
229
 Doğrul, a.g.e., s.40. 

---

 
 
108
 
 
Süryanilerin Nasturilerle Yakubiler ve müşriklerden öğrendikleri ve öncelikle dillerine 
sonra  Arapçaya  çevirdikleri  felsefe,  Müslümanların  eserlerini  tanıdıkları,  İbn  Sînâ, 
Fârâbî, Kindî gibi filozofların tesiri altında kaldıkları bu Aristo felsefesi gibi sırf aklî 
mahiyette değildi.
230
 
Felsefe daha başka bir mahiyette idi. Ve halis felsefe olmadığı gibi halis din 
de değildi. Belki fikri görüş ile ruhî ilhâmın birleşmesinden ortaya çıkmış bir şeydi ki 
bunu  Yeni-Eflatunculuk  temsil  etmekteydi.  Yunan  felsefesinin  fikri  ve  zevki 
cepheleriyle  yapmış  olduğu  tesir  muhakkak  ki  çok  büyüktü.  Çünkü  İslâm  filozofları 
Aristo‘nun  tesiri  altında  ne  kadar  kaldılarsa,  İslâm  mutasavvıfları  da  Eflaun‘un  ve 
Plotinus‘un tesiri altında o derece kalmışlar ve her taraf Yunanın bıraktığı bu mirasa el 
uzatarak mezheplerini besleyecek ve iddialarını doğrulayacak destekleri aramıştı.
231
 
Gerçi Müslümanlar Plotinus‘un şahsı hakkında pek bir şey bilmiyorlardı fakat 
mezhebini  tanımışlar,  hatta  bu  mezhep  onlara  ilk  önce  Aristo‘ya  nispet  edilerek 
bildirilmişti. Sebebi Humus‘lu Nâime oğlu Abd-ül Mesih‘in bu eseri Arapçaya ―Aristo 
Esolocyası‖  kitabı  içinde  nakletmesi  idi.  Şu  var  ki  Müslümanlar  Plotinus  felsefesini 
öğrenmişler ona ―İskenderiyeliler Mezhebi‖ adını vermişlerdi. Şehristâni Plotinus‘tan 
bahsettiği sırada onun hakkında ―Yunanlı Şeyh‖ der. Harraniler ile bazı Hıristiyan ve 
İslâm mezhepleri Eflatun‘a veya Pitagor‘un mezhebine karışan Eflatuniliği bir müddet 
tetkik  etmişler  ve  bunun  yanında  Ravakilerin  Yeni-Eflatunculuğunu  da  tetkik 
etmişlerdir.
232
  
                                                           
230
 Doğrul, a.g.e., s.40. 
231
 Doğrul, a.y. 
232
 Doğrul, a.y; Bayrakdar, İslâm Felsefesine Giriş, s.52. 

---