Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
100
 
 
bunların tutum ve eğilimlerine de tasavvuf denmiştir. Burada yeni olan sadece isimdir. 
Müessese; mahiyeti manası ve özü itibariyle Hz. Peygamberin sünnetinden ibarettir.
213
 
M.  Ali  Aynî  de,  tasavvufun  kaynağını  İslâm  dinine  bağlamakla  birlikte,  bu 
gerçeği zahirî olarak Kur‘an‘dan çıkarmanın mümkün olamayacağını vurgulamıştır. O 
gerek  Mekkî  gerek  Medenî  birtakım  sûrelerde  mecâzi  manalara  yönelmiş  ayetlerin 
olduğunu belirtmiştir.
214
 
Büyük  sûfîlerin  yetiştiği  hicrî  III  ve  IV.  (IX  ve  X.)  yüzyıllarda  tasavvufla 
ilgili birtakım eserler yazılmış, sûfîliğin esasları yazılı hale getirilmişti. Diğer taraftan 
aynı  dönemde  melâmet  ve  fütüvvet  gibi  önemli  tasavvufî  ekoller  ortaya  çıkmıştı.
215
 
Dışa ait olan ibadet şekli içe  yönelmiş, kalbe ait bir bâtın ilmi olmuş, dolayısıyla da 
şeriatın  dış  yüzünden  ayrılarak  ruh  tasfiyesi,  Allah‘a  aşk  ve  Allah  ile  birleşme  gaye 
edinilmişti.
216
  Marûf-i  Kerhî  (ö.200/815),  Serî  es-Sakatî  (ö.257/871),  Hâris  el-
Muhâsibî  (ö.243/857)  ve  Cüneyd-i  Bağdâdî  (ö.297/909)  gibi  ünlü  sûfîler  Irak‘ta 
tasavvuf  adı  altında  İslâm‘ın  mânevî  hayatını  geliştirirken  Horasan  bölgesinde 
Hamdûn  el-Kassâr  (ö.  271/884)  melâmet  adı  altında  söz  konusu  hayatın  farklı  bir 
yorumunu ortaya koyuyordu. Ebû Hafs, Ahmed b. Hadraveyh ve Şâh Şucâ-ı Kirmânî 
gibi  Horasanlı  dindarlar  ise  daha  çok  fütüvvet  ve  mürüvvet  üzerinde  duruyorlardı. 
Melâmet  ehli  ihlâs  ve  riya  konusuna  ağırlık  verirken,  fütüvvet  ehli  daha  çok  dinin 
                                                           
213
 Öztürk, a.g.e., s.37. 
214
 Akdemir, Felsefi Açıdan M. Ali Aynî’de Felsefe ve Tasavvufa Bir Bakış, s.52. 
215
 Komisyon,  a.g.e., s.57. 
216
 Mehmed Nazmi Efendi, a.g.e., s.25. 

---

 
 
101
 
 
insaniyet  yönü  üzerinde  duruyorlardı.  Bu  konuda  özellikle  Bâyezîd-i  Bistâmî  (ö. 
234/848) son derece özgün yorumlar yapıyordu. 
217
 
  Söz  konusu  dönemde  tasavvufa  dair  yazılan  en  meşhur  eserler  ve  yazarları 
ise şunlardır:  
Hâris el-Muhâsibî (ö. 243/857) er-Riâye li-hukûkıllah, Cüneyd-i Bağdâdî (ö. 
297/ 909) Resâil, Sehl b. Abdullah et-Tüsterî (ö. 283/896) et-Tefsîr, Hakîm et-Tirmizî 
(ö.  320/932)  Hatmü‘l-velâye,  Hallâc-ı  Mansûr  (ö.  309/921)  Kitâbü't-Tavâsin,  Ebû 
Nasr es-Serrâc (ö. 378/988) el-Luma‘, Kelâbâzî (ö. 380/990) et-Taarruf, Ebû Tâlib el-
Mekkî  (ö.  386/996)  Kutü‘l-kulûb,  Sülemî  (ö.  412/1021)  Tabakâtü‘s-sûfiyye,  Ebû 
Nuaym  İsfahânî  Hilyetü‘l-evliyâ,  Kuşeyrî  (ö.  465/1072),  er-Risâle,  Hücvîrî  (ö. 
470/1077)  Keşfü‘l-mahcûb,  Abdullah  Ensârî  el-Herevî  (ö.  481/1088)  Menâzilü‘s-
sâirîn, Gazzâlî (ö. 405/1111) İhyâü Ulûmi‘d-dîn. Bu eserlerin tamamına yakını matbu 
olup bir kısmı Türkçe‘ye de çevrilmiştir. Bu yazarların tasavvuf konusunda daha başka 
değerli  eserleri  de  vardır.  Özellikle  Sehl  et-Tüsterî‘nin,  Sülemî‘nin,  Kuşeyrî‘nin  ve 
Abdullah  el-Ensârî‘nin  tefsirle  ilgili  eserleri  işârî  tefsirler  bakımından  önemlidir. 
Sülemi‘nin  Tabakat‘ı  ile  Ebû  Nuaym‘ın  Hilye‘si  ise  evliyanın  hayat  hikâyelerine  ve 
menkıbelerine  dairdir.  Tasavvufun  doğuşunu,  gelişmesini  ve  ilk  sûfîlerin  yaşama 
tarzlarını her biri bir tasavvuf klasiği  niteliğinde olan söz konusu eserlerden izlemek 
mümkündür.
218
  
Mustafa  Kara,  bütün  medeniyetlerin  temelinde  taklit  ve  tercümenin 
bulunduğunu söylemiştir. Ona göre, Ortadoğu topraklarında oluşmaya başlayan İslâm 
                                                           
217
 Komisyon, a.g.e., s.57. 
218
 Komisyon, a.y. 

---

 
 
102
 
 
medeniyeti de aynı yolu takip etmiştir. Yunan, Bizans, Hint, İran gibi medeniyetlerle 
yüz  yüze  gelen  Müslümanlar  bunları  okuyup  anladıktan  sonra  kendi  dünyalarına 
uygun  yeni  bir  senteze  gitmişlerdir.  Ancak  onlar  bu  sentezi  oluştururken  iki  temel 
yönlendirici  olan  Kur‘an  ve  Hadis  her  zaman  yanlarında  olmuştur.  Çünkü  bir 
Müslüman zihin ve gönül  için dış  tesirler ne kadar çok ve  güçlü  olursa  olsun bu iki 
kaynakla uyuşmak, bağdaşmak ve kaynaşmak zorundadır.
219
  
H.Kâmil,  tasavvufun  kaynağını  yabancı  kültürlerde  arama  kaygısının  daha 
çok  müsteşriklerin  gayretleriyle  ortaya  çıktığını  söylemiştir.  Birtakım  müsteşrikler 
tasavvufun sadece Yunan mistisizminden değil, Hint, İran, Mısır, Hıristiyan ve Yahudi 
mistisizminden  de  etkilendiği  düşüncesini  öne  sürmüştür.  Ona  göre  bu  görüşleri  öne 
sürenler  bu  benzerliklerin  insan  fıtratından  kaynaklanan  özellikler  olduğunu,  her 
nerede bulunursa bulunsun ve hangi  çağda  yaşarsa  yaşasın,  insanın bu tür ihtiyaç ve 
temayüllerinin  bulunduğunu  görmezden  gelmişlerdir.  İslâm‘da  bulunan  ibadet  ve 
muamelata  ait  birtakım  ahkâm  ve  kuralların  Hıristiyanlık  ve  Yahudilikteki  adâb  ve 
ahkâma benzemesi, nasıl bunların oradan alındığı anlamına gelmezse, tasavvufi hayat 
ve  tasavvufi  düşüncelerdeki  benzerliklerin  de  böyle  birtakım  dış  kültürlerden 
aktarılmış  olması  anlamını  taşımaz.  Bir  ilmin,  İslâmi  olup  olmadığını  anlamak  için 
önce  adına,  sonra  muhtevasına,  sonra  da  o  ilim  mensuplarının  kendilerini  şeriat 
açısından hangi noktada gördüklerine bakmak gerekir.
220
 
                                                           
219
 Mustafa Kara, “Tasavvuf”, İslâm’a Giriş- Evrensel Mesajlar, Ankara 2008, DİB. 
Yayınları, ss.164-165.  
220
  Tûsî,  Ebû  Nasr  Serrâc,  el-Lüma’  İslâm  Tasavvufu,  (Prof.Dr.  H.Kamil  Yılmaz), 
Ankara 1996, Altınoluk yayınları, s.448. 

---