Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
93
 
 
arasında birleşme meydana geldiğini; bu düşünlerin sufîlere hangi şekilde ve ilk olarak 
hangi dilde ulaştığını; sufîlerin bu düşünceleri gerçek anlamıyla ne kadar bildiklerini; 
eski  kültür  merkezlerinin  bu  düşünceleri  sufîler  arasında  ne  kadar  yaydığını 
bilmiyoruz.  Bütün  bunlar,  araştırmacıların  halen  gereği  gibi  itina  göstermedikleri 
konulardır.  Yazarların,  temel  meselelerden  birisi  olan  tasavvufun  kaynağı  ve  doğuşu 
hakkındaki  görüşleri  arasında  ihtilafların  bulunması  da  bu  sebeplerden  dolayıdır. 
Nitekim  yazarlar,  tasavvufun  kaynağı  ve  doğuşu  konusunda  birbiriyle  çelişen  ve 
birbirinden tamamen farklı dört görüşe kail olmuşlardır.
197
 
Bazıları,  tasavvufun  Müslümanlara  İran‘dan  veya  İran  yoluyla  Hint‘ten 
geldiği  ve  dolayısıyla  özü  itibariyle  İslâm‘ın  ruhundan  uzak  bir  hareket  olduğu 
görüşündedir.
198
 
Diğer bazılarına göre ise tasavvuf, esaslarını,  İslâm fetihleri esnasında Mısır 
ve  Şam‘da  yaygın  olan  Yeni-Eflatuncu,  Gnostik,  Stoacı  ve  Hermetik  düşünceleri 
içinde barındırarak Müslümanlara ulaşmış olan Hıristiyan ruhbanlığından almıştır. 
Bazı araştırmacılara göre ise tasavvuf, ilk devirlerinde pür  İslâmi‘dir ve onu 
bizzat İslâm‘a ve İslâm Peygamberinin sîretine dayandırmak mümkündür.
199
 
 İslâm âlimleri tarafından, tasavvuf cereyanının menşei olarak, bizzat İslâm‘ın 
kendisi kabul edilmiştir. Bununla beraber, tasavvufun menşei meselesi üzerinde çeşitli 
fikirler beyan edilmiş, bilhassa batılı müşteşrikler tarafından bu cereyanın dış kaynaklı 
                                                           
197
 Nicholson, a.g.e., ss.13-14. 
198
 Nıcholson, a.y. 
199
 Nıcholson, a.y. 

---

 
 
94
 
 
olduğu  iddia  edilmiştir.  Bunlardan  bir  kısmı  tasavvufun  Hind  menşeli  olduğunu,  bir 
kısmı  İran  menşeli,  bir  kısmı  Hıristiyan,  Yahudi  veya  Yunan  menşeli  olduğunu,  bir 
kısmı da tasavvufun Yeni-Eflatuncu felsefeden kaynaklandığını iddia etmişlerdir.
200
 
 
        A-ĠSLÂM ÂLĠMLERĠNĠN GÖRÜġLERĠ   
Tasavvuf, ―sûf: yün‖ den yapılmış kıyafet giyenlere verilen bu ad, bin yıldan 
beri Müslümanların gönüllerine ve zihinlerine hâkim olan bir hareketin adıdır ve hâlen 
Müslüman dünyasının birçok yerinde güçlülüğünü sürdüren bir harekettir. İnananların 
ruhlarını beslemiş, kalplerini arındırmış ve onların takva, fazilet, doğruluk ve Allah‘a 
yakınlığa  duydukları  hasreti  gidermiştir.  Hızlı  bir  gelişme  ile  Müslüman  dünyasının 
her köşesine yayılmıştır.
201
 
İslâm  tasavvufu,  İslâm  dininden  iki  yüzyıl  sonra,  Arabistan,  İran  ve 
Horasan‘da ortaya çıktı. İslâm tasavvufu, İslâm dininin şeriat kurallarına karşı yeni bir 
yorum ve anlayış olarak gelişti. İslâmiyet, çeşitli kavim ve medeniyetleri kendi çevresi 
içine alıyordu. Bu çeşitli toplulukların getirdiği fikir ve inanç akımları birbirlerinden 
etkilenmiştir. 
İslâm‘da  tasavvufun  başlangıcı  bizi  miladî  yedinci  asırda  Hıristiyan  etkisi 
altında  yükselen  büyük  zühd  hareketine  götürmektedir.
202
  Tasavvufun  kaynağı 
                                                           
200
Mehmed  Nazmi  Efendi,  Osmanlılarda  Tasavvufi  Hayat,  (Hazırlayan:  Prof.Dr. 
Osman Güler), İstanbul 2005, İnsan yayınları, s.21.  
201
  İsmail  Râci  Farukî,  Luis  Lâmia,  İslâm  Kültür  Atlası,  (Çev:  Mustafa  Okan 
Kibaroğlu, Zerrin Kibaroğlu), İstanbul 1999, İnkılâb Yayınları, s.323. 
202
 Nıcholson, a.g.e.,  s.78. 

---

 
 
95
 
 
konusuyla ilk defa ilgilenenler müsteşrikler olmuştur. Müsteşriklerin çoğu tasavvufun 
dış kaynaklı olduğu kanaatindedirler.
203
 Tasavvufun dış kaynaklı olduğu düşüncesinde 
olanlar görüşlerini temellendirebilmek adına tasavvuf ile yabancı kültür ve dinlerdeki 
benzer uygulamaları İslâm tasavvufu ile ilişkilendirmişlerdir. 
Goldziher gibi mutaassıp bir müsteşrikin söylediği şu sözler oldukça dikkate 
değerdir: 
―Tasavvufa birtakım yabancı unsurların sızmış olduklarının en kuvvetli delili 
ve  en  doğru  şahidi,  büyük  sufî  şeyh  Kuşeyrî‘nin,  bu  gibi  şeyleri  reddetme  ihtiyacı 
duymuş  olmasıdır.  Kuşeyrî  tenkitlerini  İslâm  ülkelerinde  mevcut  bulunan 
mutasavvıfların tümüne yöneltmiştir. Risâle; büyük sufîlerin biyografilerini, onlara ait 
vecize  ve  hikmetlerden  yapılan  seçmeleri  ihtiva  eder.  Kuşeyrî  şeriatla  tasavvufun 
uyuştuğunu, bu iki sistem arasında bir ahenk bulunduğunu göstermek için var gücü ile 
çalışmış,  tasavvufta  otorite  kabul  edilen  hakiki  sufîlerin,  yaşayan  İslâmiyet‘e 
gösterilen  düşmanlığı  reddettiklerini  ispat  etmiştir.  Ona  göre  samimi  bir  sufî, 
Sünnilerin anladığı manada hakiki bir Müslüman olmak zorundadır‖.
204
  
Bazı araştırmacılara göre ise tasavvuf, ilk devirlerinde pür  İslâmi‘dir ve onu 
bizzat İslâm‘a ve İslâm Peygamberinin sîretine dayandırmak mümkündür. 
Muhittin  Uysal,  tasavvufun  ilk  dönemlerdeki  adı  olan  ―zühd  hareketinin‖ 
kaynağı  itibariyle  tamamen  yerli  olduğunu  ve  İslâm‘a  dayandığını  söylemiştir.  Hz. 
Peygamber, sade ve mütevazi bir hayat sürdürmüş, dünya malının cazibesine kendisini 
                                                           
203
 Güngör, a.g.e., s.49. 
204
 Kuşeyrî, a.g.e., s.27. 

---

 
 
96
 
 
asla  kaptırmamış,  sahabeleri  de  genel  anlamda  bu  anlayışı  benimsemişlerdir.  Kur‘an 
ve Sünnette zühde büyük önem atfedilmiş, dünyaya düşkünlük, ihtiras ve tama‘ ısrarla 
yerilmiştir.
205
 
Muhakkak ki Hz. Peygamber‘in, hakkında gerçek olarak çok az şey bilinen, 
iç hayatına dair Kur‘an‘ın tasavvufî tefsirleri ve sufîyane hadisler nisbeten muahhar ve 
binaenaleyh şüphelidirler. Fakat bütün ülkelerde ve ırklarda görülen tasavvufî hayata 
temayüller,  ilk  iki  asrın  Müslüman  Araplarında  da  olmalıdır;  muahhar  efsaneler  bir 
tarafa Câhiz (ö.255/869) ve İbn el-Cevzi (ö.597/1201)‘den, bu devre ait kırktan fazla 
gerçekten  yaşamış  olan  riyazetçinin  adlarını  kaydetmiştir  ki,  bunlarda  ibadet 
menasikinin ―derûnîleştirilmesi‖, tasavvufi hayatın açık çizgilerini göstermektedir.
206
 
Hicrî VI. (XII.) asra kadar olan tasavvufun ilk dönemi ve hareketin doğduğu, 
geliştiği  ve  şekillendiği  bir  zaman  dilimidir.  Bu  dönemde  tasavvuf  basit  fakat  derin, 
sade fakat anlamlı bir mânevî hayat tarzıdır. Geniş ölçüde pratiklere dayanır, teorilere 
çok  az  yer  verir.  Hâl,  his,  heyecan  ve  vecd  gibi  isimler  alan  ve  din  psikolojisi 
bakımından büyük önem taşıyan ruhî hayat tarzı üzerinde yoğunlukla durulur. Bu fikrî 
harekette felsefî etkiler yok denecek kadar azdır. Ama sûfîlerin mânevî tecrübeleri ve 
bu tecrübelerle ilgili olarak yaptıkları  yorumlar üzerine kurulan bir tasavvuf felsefesi 
vardır. Bu, daha çok sûfîlerin kendi düşünce ve çabalarıyla oluşturmuş oldukları özgün 
bir felsefedir. Tasavvufî hayat, öz ve hareket noktası itibariyle İslâmî temeller üzerine 
inşa edilmiş olduğundan, başta İbnü‘l-Cevzî, İbn Teymiyye ve İbnü‘l-Kayyim  olmak 
                                                           
205
  Uysal,  Tespit  ve  Yorum  Bakımından  Tasavvuf  Kitaplarında  Bulunan  İhtilâflı 
Haberler, s.19. 
206
Massingnon,  “Tasavvuf”, İslâm Ansiklopedisi, ss.26-27.  

---