Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
64
 
 
dinginlik  ve  tam  bir  kuşanmışlık  getirecektir.  Böyle  bir  sezgisel  görüş  ya  da  ilişki 
enderdir, yalnızca en iyi, en erdemli, en bilge, tanrı-gibi insanlar için ayrılmıştır.
139
    
             
             Ġ-PLOTĠNUS’UN TEMEL TEK VARLIK TEORĠSĠ 
Plotinus‘a  göre,  temel  Bir‘in  dolgunluğundan,  taşma  (feyz)  ve  sudûr 
(emanation)  yoluyla  çokluk  meydana  gelir,  tıpkı  güneşten  ısının,  kardan  soğuğun 
çıkması gibi.  
Hellenistik-Roma  döneminde  ortaya  çıkan  sonuncu  önemli  felsefe  akımı, 
Plotinus tarafından kurulmuş olan Yeni- Eflatunculuktur. Yeni-Eflatunculuk, yalnızca 
tarihsel bakımdan değil, fakat Hıristiyan Ortaçağ felsefesiyle İslâm felsefesine yaptığı 
etkiler  bakımından  önem  taşıyan  bir  felsefedir.  Çünkü  dini  inancı  felsefe  yoluyla 
temellendirmeyi ve açıklamayı düşünen Ortaçağ filozofları, özellikle Batı dünyasında, 
Aristoteles‘i  keşfedinceye  kadar,  öncelikle  Plotinus‘un  felsefesine  başvurmuşlardır. 
Ve  unutulmamalıdır  ki,  Plotinus‘un  felsefesi,  bu  şekilde  kullanılmaya  son  derece 
uygun  olan  bir  felsefedir.  Zira  Plotinus‘un  felsefesinde,  Orpheos‘tan,  Pythagoras‘tan 
ve nihayet Platon‘dan gelen ―öte dünyacı eğilim, onun felsefesinin nihaî ve en yüksek 
amacı  gördüğü,  Tanrı‘ya  yükseliş  ya  da  Bir  olanla  birleşme  sürecinde  en  tam  ve  en 
sistematik  ifadesini  bulur.  Bu  nedenle,  onunla  birlikte,  felsefe  yalnızca  mantık, 
kozmoloji,  psikoloji,  metafizik  ve  ahlâkı  değil,  fakat  bir  din  teorisi  ve  mistisizm  de 
içermek durumuna gelmiştir. Daha doğrusu, Plotinus‘ta  en yüksek bilgi türü Tanrı‘ya 
                                                           
139
  Sahakıan,  a.y.;Bkz.  Süleyman  Hayri  Bolay,  Felsefeye  Giriş,  2004,  Akçağ 
Yayınları, ss.288-291. 

---

 
 
65
 
 
ilişkin  bilgi  türü  olduğu,  ve  mistisizm  anlayışını  geçmişten  gelen  spekülasyonlara 
olduğu  kadar,  kendi  kişisel  tecrübelerine  de  dayandıran  filozof,  mistik  tecrübeyi 
filozofun  yüksek  amacı  olarak  gördüğü  için,  Plotinus‘ta  felsefe,  felsefe  olmaktan 
çıkarak, bir tür din hâline gelmiştir.
140
 
Din ve felsefenin iç içe girmesi sonucu meydana gelen ve doğuda ve batıda 
büyük  rol  oynayan  Yeni-Eflatunculuk,  her  şeyden  önce,  mistik  bir  karakter  taşıyan 
Eflatun  felsefesine  dayanmış,  Aristo  ve  Stoa‘dan  aldığı  fikirleri  de  bu  temel  üzerine 
oturtmuştur. Bu bireşim de ona orijinal bir mahiyet kazandırmıştır. 
141
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                           
140
 Cevizci, a.g.e., ss.264-265. 
141
 Sunar, a.g.e., ss.170-171. 

---

 
 
66
 
 
ĠKĠNCĠ BÖLÜM 
YENĠ-EFLATUNCULUĞUN ETKĠLEDĠĞĠ AKIMLAR 
A-ĠHVÂN-I SAFA HAREKETĠ 
IV. (X.) yüzyılda Basra‘da ortaya çıkmış, dinî, felsefî, siyasî ve ilmî amaçlan 
olan,  faaliyetlerini  gizli  olarak  sürdürmüş  organize  bir  topluluğun  adıdır.  Abbasî 
Devleti‘nin son zamanlarına rastlayan, dinî, felsefî ve siyasî çekişmelerin yaygın oldu-
ğu  bir  dönemde  felsefî  ve  ilmî  çalışmaları,  dinî  ve  ahlâkî  gayretleriyle  birlik  ve  be-
raberlik, kardeşlik, yardımlaşma ve dayanışmayı öne çıkararak İslâm toplumunu fikrî 
bakımdan  yeniden  derleyip  toparlamayı  hedefleyen  bu  topluluğun  tam  adı  İhvânü's-
Safâ ve Hullânü‘l-Vefâ ve Ehlü‘l-Adl ve Ebnâü‘l-Hamd‘dir. Bu isim topluluğa bizzat 
kendilerince verilmiştir.
142
 
                 Topluluğun  kurucularının  kimler  olduğu,  ne  zaman  ve  nerede  ortaya 
çıktıkları,  faaliyetlerini  nerelerde  ve  hangi  tarihlere  kadar  sürdürdükleri,  İslâm 
toplumunun hangi kesiminden oldukları gibi konular yüzyıllar boyu tartışılmış, hem 
Doğulu hem Batılı araştırmacıları uzun süre meşgul etmiştir. İhvân-ı Safâ'nın risale-
lerinde  bile  topluluk  mensuplarının  isimlerinin  zikredilmemesi,  çalışmalarında 
gizliliği  kendilerine  İlke  edinmeleri,  bilimsel  problemleri  tartışmak  üzere  belirli 
zamanlarda  düzenledikleri  toplantılara  kendilerinden  olmayanların  katılamaması  bu 
topluluğun  gizli  bir  örgüt  olduğu  görünümünü  vermekte,  onların  kimlikleri  ve 
                                                           
142
  Enver  Uysal,  “İhvan-ı  Safâ”,  T.D.V.  İslâm  Ansiklopedisi,  İstanbul  2000,  Cilt, 
22.,  s.1; T.J.de Boer, İslâm’da Felsefe Tarihi, (Çev: Yaşar Kutluay), Ankara 1960, 
s.58; M.M Şerif, İslâm Düşüncesi Tarihi, s.327. 

---

 
 
67
 
 
dolayısıyla  Resâ‘ilü  İhvâni‘s-Safâ‘ın  yazarı  veya  yazarları  hakkındaki  tartışmaların 
da kaynağını oluşturmaktadır.
143
 
                Bundan  dolayı  İhvân-ı  Safâ‘nın  koyu  bir  Şiî-İsmâilî  grup  olduğunu 
söylemek güç olmakla birlikte bu grubun Şiîlik‘ten etkilenmediğini ileri sürmek de 
mümkün değildir. 
                İhvân-ı  Safâ  düşüncelerini,  dinî  ve  felsefî  ilimler  alanında  yazdıkları 
toplam elli iki risaleden oluşan Resâ‘ilü İhvâni‘s-Safâ‘da anlatmıştır. Risaleler, İslâm 
düşüncesinin  X.  yüzyıldaki  ilmî  ve  felsefî  düzeyini  ansiklopedik  bir  yaklaşımla 
aksettirdiği için yazarları modern araştırmacılarca ―İslâm ansiklopedistleri‖ şeklinde 
anılmıştır.  Ayrıca  İhvân-ı  Safâ  bu  risâlelerdeki  düşüncelerini  er-Risâletü‘l-Câmi‘a 
adlı bir risalede özetlemiştir.
144
 
                  Dinî  ve  ahlâkî  kaygılarla  ortaya  çıkan  İhvân-ı  Safâ  bağnazlığı,  fikir  ve 
mezhep çekişmelerini gidermeyi, kardeşlik ve yardımlaşma duygusunu yerleştirmeyi, 
kendilerine  göre  yanlış  bilgiler  ve  bâtıl  düşüncelerle  kirletilmiş  olan  dini  felsefe  ile 
yeniden  temizlemeyi  hedeflemiştir.  Bunu  gerçekleştirirken  oldukça  eklektik 
davranmış,  ön  yargısız  bir  yaklaşımla  dinî,  felsefî  ve  ilmî  olmak  üzere  ulaşabildiği 
her tür bilgiyi kullanmıştır. Onlar için düşüncelerine temel olmada Kur‘an ne kadar 
öneme  sahipse  Tevrat  ve  İncil  de  o  kadar  önemlidir.  Din  bilgisinde  Hz. 
Peygamber‘in  veya  Hz.  Ali‘nin  sözü  ne  kadar  önem  taşıyorsa  felsefede  Sokrat, 
Eflâtun ve Aristo‘nun, matematik ve geometride Pisagor‘un ve Öklid‘in, coğrafyada 
Batlamyus‘un  sözünün  de  önemi  o  derece  büyüktür.  İhvân-ı  Safâ‘nın  metafizik 
açıklamalarında Pisagor ve özellikle Yeni-Eflatunculuğun etkisini ayrıca vurgulamak 
                                                           
143
 Uysal, a.g.e., s.1.; Şerif, a.g.e., s.327. 
144
 Uysal, a.y; Boer, a.g.e., s.59. 

---