Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
55
 
 
yüksek  güç,  acunsal  (kozmik)  güç,  ya  da  en  yüksek  tinsel,  yaratıcı  Varlık  olduğunu 
ileri sürmektir. O düşünce ve Varlık (an ve töz) karşıtlığını birleştiren saltık birliktir. 
Gerçekte  acunsal  güç  ve  tinsel  Varlık  gibi  terimlerin  kullanımı  bile  Plotinus‘un 
görüşünün yanlış bir izlenimini verebilir, çünkü Tanrıyı kişisel olmayan bir  O olarak 
(Parmenides‘in  Bir‘i  gibi),  evreni  zamansız  ve  bengi(ebedi)  olan  bir  süreçte 
kendisinden  yaratan  aşkınsal  bir  ilke  olarak  düşünmeyi  yeğliyordu.  Yaratılışın  tüm 
nesnelerinde bulunmasına karşın, onlardan ayrıdır, ve Tanrı, Bir ve en yüksek olarak, 
tüm  şeylerin  üstünde  ve  öncesindedir,  bu  yüzden  salt  kamutanrısal  bir  güç  değildir. 
Böylece  Plotinus‘a  göre  Tanrı  ulamlara  indirgenemez,  tinsel,  özdeksel,  ruhsal  töz 
olarak ya da başka bir ulamda sınıflandırılamaz, ama Bir olarak görülmelidir ki, belirli 
yüklemlere  iye  olmaksızın,  gene  de  tüm  şeyleri  yaratmaktadır  ve  kendisi  tarafından 
yaratılan her şeyin üstündedir.
124
   
G-PLOTĠNUS’A GÖRE TANRININ EVRENLE ĠLĠġKĠSĠ  
Tanrı her şeyin başı, ilk ve mutlak varlık olmak itibariyle bütün zıtlıklardan 
münezzeh, onların üzerindedir. Bütün varlıklar ondan çıkmıştır, fakat bizim bildiğimiz 
varlıklar ve onlara ait özellikleri Tanrı ile kıyaslamaya imkân yoktur. Bilinen varlıklar 
için  geçerli  olan  şeylerin  hiçbiri  Tanrı  için  geçerli  değildir.  O  tarife  sığmaz  Tanrı 
kâinatın  yaratıcısıdır;  her  şey  ondan  derece  derece  sudûr  ederek  çıkmıştır.  Bu  sudûr 
tıpkı bir kaynaktan ışığın çıkması gibidir. Işık veren kaynak kendi varlığından bir şey 
                                                           
124
  Weber,  a.g.e.,  ss.82-83;  Bkz.  Mehmet  Sait  Reçber,  Plotinus:Tanrı’nın  Birliği  ve 
Basitliği Üzerine, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 61:1(2010), ss.59-
78.;  Orhan  Hançerlioğlu,  Düşünce  Tarihi,  İstanbul  1997,  Remzi  Kitapevi,  ss.118-
119. 

---

 
 
56
 
 
kaybetmez;  ayrıca  ışık  hem  onun  eseri,  hem  ondan  ayrıdır.  Tanrı  tıpkı  ışık  saçan 
kaynak  gibi  yine  hep  aynı  mükemmellik  ve  aynı  varoluş  seviyesindedir.  Fakat  ışık, 
kaynaktan uzaklaştıkça nasıl derece derece zayıflar ve nihayet mutlak karanlığa varırsa 
Tanrının  kudretinin  birer  parçası  demek  olan  varlıklarda  derece  derece  ondan 
uzaklaşır, yani gitgide Tanrılık cevherine daha az sahip olurlar.
125
  
Tanrı, Parmenides‘in öğrettiği gibi, saltık (
kendi başına var olan; hiç bir şeyle 
bağlı olmayan; bağımsız, koşulsuz)
 sürekli bir‘dir, ama, Herakleitos‘un öğrettiği gibi, 
Tanrının yaratısı olarak evren değişebilir bir çokluktan oluşmaktadır. Böylece Plotinus 
bu iki felsefi dizge(sistem) arasında bir bireşim üretiyordu. Tanrının dünya ile ilişkisi, 
yüzeysel olarak, ışık ve onun tarafından yansıtılan olgusal nesneler arasındaki ilişkiye 
benzetilebilir. Ama Plotinus‘un fiziksel ve tinsel evrenleri Bir‘in,  ya da Tanrının  yan 
ürünleri olarak yorumluyor, böylece Anaksagoras‘ın Nousunu olduğu gibi, Platon‘un 
iyi,  İdealar,  töz  ve  özdek  kavramlarını  da  Tanrıdan  yayılımlar  olarak  benimsiyor. 
Aristoteles‘in  Nousu  enteleki  ile  yüklü  ve  erekbilimsel  doğada  gören  yorumunu  da 
kabul ediyordu. Buna göre Plotinus için Nous Platonik ideaları kapsayan duyulurüstü 
bir  nesnedir;  İdealar  Nousa  içkindirler.  Nous  gerçekliği  kendi  imgesi  olarak 
yansıtmadığı ama gerçeklik ona özünlü olduğu için, hiçbir zaman yanlışa açık olamaz. 
İdealar, Nousa içkin oldukları  sürece, benzer olarak  yanlışa açık  olamazlar. Bununla 
birlikte  Ruh  Nousun  bir  ürünü  olarak,  yalnızca  onun  imgesidir  ve  bu  yüzden 
yanılabilirdir.
126
 
 
                                                           
125
 Güngör, a.g.e., ss.43-44; Gökberk, a.g.e., s.135. 
126
 Sahakıan, a.g.e., s.83; Birand, a.g.e., s.124. 

---

 
 
57
 
 
H-PLOTĠNUS METAFĠZĠĞĠ 
Plotinus  metafiziği  Kutsal  Üçlemeyle  başlar.  Bunlar  Bir,  Tin  ve  Can‘dır. 
Onlar, Hıristiyan Üçlemesinin kişileri gibi birbirine eşit değillerdir. Bir önce gelir. Tin 
daha  sonra,  Can  en  sonra.(Plotinus‘un  çağdaşı  olan  onunla  aynı  hocadan  felsefe 
okumuş  Origenus,  Birinci  kişinin  İkinci‘den  İkincinin  Üçüncü‘den  üstün  olduğunu 
söyleyerek Plotinusla uyuşmuştur.) 
Bir az çok karanlıktır. Ona bazen Tanrı adı verilir, bazen İyi, o kendisini ilk 
izleyen  Varlık‘ı  aşar.  Ona  yüklemler  yüklemekten  kaçınmalı,  sadece  ―vardır‖ 
demeliyiz. Tanrıdan evren diye söz açmak yanlış olacaktır. Çünkü Tanrı evreni aşar. O 
evren aracılığıyla kendini ortaya koyar. Bir, herhangi geliş işlevliği olmaksızın kendini 
ortaya koyabilir. ―Çünkü, o hiçbir yerde değildir, hiçbir yer o değildir.‖ Bir‘den bazen 
―İyi‖  diye  söz  edilirse  de  o,  hem  İyi,  hem  Güzel‘den  önce  gelir.  (Beşinci  Ennead, 
Beşinci Tractatus, Konu 12). Bir bazen de Aristoteles‘in Tanrısını anımsatır. Tanrının 
kendinden türeyenlere gereksinim duymadığı ve onun, yaratılmış dünyayı bilmezlikten 
geldiği söylenir. Bir, tanımlanamaz.
127
 
Plotinus‘ta üçlü bir varlık zinciri vardır ki bu üçlünün başında bir olan Tanrı 
bulunmaktadır.  Üçlünün  Tanrı‘dan  sonraki  ikinci  unsuru,  akıl,  zeka  veya  espri  diye 
çeşitli şekillerde tercüme edilen ―nous‖tur. Hakikatte bu kavram duyuların kavramaya 
muktedir  olmadığı  şeylerle  ilgilidir;  mesela  Eflatun‘un  ide‘leri  nous‘un  faaliyetleri 
arasındadır.  B.Russel‘in  kullandığı  bir  misalle  açıklayacak  olursak  şöyle  diyebiliriz; 
Bir olan Tanrı tıpkı bir güneş gibidir; güneşte ışığı verenle aydınlanan birdir. Burada 
nous  veya  esprit,  Tanrı‘nın  kendini  gördüğü  ışık  sayılabilir.  Çünkü  nous  bir  olan 
                                                           
127
 Russell, a.g.e., ss.288-289; Birand, a.y. 

---