Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
49
 
 
varlık bakımından birlik kabul edilmiştir. Diğer tasavvufî hareketler gibi bu da önce 
Mutlak kavramını öne çıkarır. 
107
 
Vahdet-i  vücûd  da  mevcuttur,  Allah‘ın  sıfatlarının  tezahürüdür.  Allah‘ın 
her sıfatı bir varlıkta tecellî eder. Tek ve Mutlak varlık olan Allah, bütün mevcutların 
aslı‘dır.  O‘nun  her  bir  sıfatının  meydana  çıkmasıyla  eşya  ve  hadiselerden  biri  de 
ortaya çıkmış olur. 
108
 
 
Allah ezelde vardı hiçbir şey yoktu. Allah âlemi yaratmak isteyince Hebâ 
denen bir hakikat Allah‘ın kendinde mevcut ve her şeyin aslı olan; kadimle kadim, 
muhdesle  muhdes  sıfatını  kazanan  Küllî  Hakikat‘e  tecellî  etti  (taştı,  göründü).  Bu, 
tıpkı  yapılacak  binanın,  kağıt  üzerine  planını  çizmeye  benzer.    Sonra  yüce  Allah, 
kendi nuruyla o Hebâ‘ya tecellî etti (filozoflar buna külli heyûlâ derler). Bütün âlem, 
bilkuvve bu Hebâ‘da vardı. Hebâ‘da bulunan her şey, gelen bu tecelli nurunu kendi 
istidadına  göre  kabul  etti.  Bu  nuru  en  çok  alanda  Heba‘da  bulunan  Hakikat-ı 
Muhammediyye  oldu.  Bu  suretle  Allah‘ın  tecellîsinden  Hebâ  ve  Hebânın 
tecellîsinden âlem meydana geldi.
109
  
Allah  bizi  şu  belirli  şekillerde  yaratacağını,  ezelden  beri  biliyordu.  Eğer 
bizi  bu  şekilde  bilmeseydi  yaratmazdı.  Bu  şekli  başka  yerden  de  almadı.  Çünkü 
kendisinden başka bir varlık yoktu ki oradan alsın. Demek ki kendi bilgisinde bizim 
bu  şeklimiz  vardı.  Bizi  ezelî  bilgisiyle  böyle  bilmişti.  O  halde  biz  bilkuvve  O‘nda 
vardık  O‘nun  bizi  bilmesinin  aynısı  olan  bizim  misalimiz  (düşünce  halindeki 
                                                           
107
 Bolay, Felsefi Doktrinler Sözlüğü, s.293.  
108
  Bolay, a.g.e., s.293. 
109
 Bayrakdar, a.g.e, s.43. 

---

 
 
50
 
 
varlığımız,  bir  başka  deyişle  Allah‘ın  bizim  hakkımızdaki  bilgisi),  kendi  kıdemiyle 
kadimdir.  Çünkü  bilgi  O‘nun  sıfatıdır.  Sıfatı  da  ezelîdir.  Allah  bizi  yaratacağını 
sonradan bilmiş olamaz.
110
 
İbn Arabî‘ye göre a‘yan-i sabite (ideler), yani Allah‘ın bilgisi bakımından 
âlem kadimdir. Yoktan zuhura gelmiş değildir. Yoktan zuhura geldi demek, kendinde 
gizli olan bilgisinin kendi iradesi ile şekillere a‘yane geldi demektir. Zira ne yok var 
olur,  ne  de  var  yok  olur.  Zat  denizin  inkılâbından  (çalkalanmasından)  âlemler 
meydana gelmiştir.
111
  
 Allah bu dünyaları,  isimlerini  meydana çıkarmak için  yaratmıştır.  Çünkü 
makdursuz kadir; verme olmadan cömertlik; beslenen kimse olmadan rızık vericilik; 
yardım edilen bir şey olmadan yardım edicilik; rahmet edilen bir şey olmadan rahmet 
edicilik etkisisz kavramlardır.
112
  
İbn Arabî‘ye göre kâinat Allah‘tan çıkmıştır, fakat Allah ile aynı mahiyette 
değildir. Mümkün varlıklar, önce yok iken sonradan Allah‘tan sâdır olmuştur, fakat 
parçanın  bütünden  ayrılışı  gibi  bir  ayrılışa  varolduğu  düşünülemez.  O  takdirde 
bunlar, varlıktan varlığa çıkmış ve böylece ezelde kendi kendisiyle kâim bir varlığa 
sahip olmuş olurlardı.
113
  
Vahdet-i  vücûd,  vücudun  birliği  demektir.  İslâm  mutasavvıflarına  göre 
bizatihi kâim olan vücûd birdir, o da Allah‘ın vücûdudur. Bu vücûd, vacip, kadim ve 
                                                           
110
  İsmail  Karagöz,  “Vahdet-i  Vücûd”,  Dinî  Kavramlar  Sözlüğü,  Diyanet  İşleri 
Başkanlığı Yayınları, Ankara 2010, ss.677-678; Bayrakdar, a.y. 
111
 Bayrakdar, a.g.e., s.43. 
112
 Bayrakdar, a.y. 
113
 Bayrakdar, a.y. 

---

 
 
51
 
 
ezelîdir, çoğalma, parçalanma, degişme ve bölünme kabul etmez.
114
 
İsmail  Fenni,  panteizmle  ilişkili  olan  ve  Yeni-Eflatunculukta  ve  Meşşâî 
felsefede önemli  bir  yer  tutan sudûr (emanation),  yani  âlemin  Allah‘tan,  onun irade 
ve şuuru olmaksızın sudûr ettiği, taştıgı fikrini doğru bulmamaktadır. Zira ona göre, 
bu  her  iki  düşünce  de  bâtıl  olmakla  beraber  İslâm‘da  bunlardan  farklı  bir  Vahdet-i 
Vücûd  inancı  vardır.  İslâm  mutasavvıflarının  en  büyüklerinin  yolu  olan  Vahdet-i 
Vücûdun  manası,  hakiki  varlığın  Hakk‘ın  vücudundan  ibaret  ve  kâinatın  tümü  de 
değişme,  başkalaşma,  şekil  ve  sınırdan  münezzeh  olan  bu  vücûdda  ortaya  çıkan 
birtakım gelip geçici suretlerden ibaret olmasıdır. Yani bu düşüncenin temeli âlemin 
bâtınının  ―Hakk‖  ve  zahirinin  de  ―halk‖  olarak  düşünülmesidir.  Burada  Allah  ve 
âlem aynı degildir. Zira Allah, varlığının vacip, kendi zatıyla kâim ve kadîm olması 
münasebetiyle  âlemden  ayrılır.  Başka  bir  deyişle;  vücûd  cihetiyle  âlemin  aynı 
olmakla beraber zuhur ve taayyün cihetiyle onun gayrıdır. Kâinat, Allah‘ın isim ve 
sıfatlarının hüküm ve eserleridir. Hakk, zatının mükemmel olması nedeniyle âlemden 
müstağni ise de isimlerinin kemali âlemde zuhura gelir, zahir olur. Ancak âlem zaten 
onun  vücuduyla  kâim  olduğundan  bu,  Allah‘ın  gayrine  muhtaç  olması  manasına 
gelmez.
115
 
Tanrı‘nın  zat  ve  mahiyetine  zarar  vermemek  için  kâinat,  Allah‘ın  ilk 
tecellîsinden meydana gelen ilk akla dayandırılmıştır. İlk akıl tektir. Fakat yapısından 
çokluk  istidadı  vardır.  Bütün  varlıkların  suretlerini  (idelerini)  kendinde  taşır.  Buna 
                                                           
114
 İsmail Fenni Ertuğrul,  Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabî, (Haz: Mustafa Kara), İnsan 
Yayınları, İstanbul 1991, s.9. 
115
  İsmail  Fenni  Ertuğrul,  Maddiyyun  Mezhebinin  İzmihlali,  Orhaniye  Matbaası, 
İstanbul 1928, s.566. 

---