Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
36
 
 
Ferit Kam‘a göre,  sudûr nazariyesi, yeryüzünde varlığı görülen ―kötü‖lüğün 
menşeini belirleme ve kötülüğün varlığı, sırf iyi (hayr) olan ilâhî vücûd ile uyuşturma 
amacına dayalı olarak ortaya çıkarılmıştır.
66
  
Sudûr  teorisinde  ikisi  manevî  (makul),  biri  maddi  (mahsûs)  olmak  üzere  üç 
varlık  alanı  söz  konusudur.  Sistemin  en  başında  ve  en  üstte  mutlak  bir  olan  Allah, 
ardından  sayıları  on  olan  göksel  akıllar  gelmektedir;  bunlar,  Fârâbî‘nin  ikinciler 
(sevânî)  ve  maddeden  soyut-ayrık  varlıklar  (müfârikât)  dediği  ruhanîler  (melekler) 
anlamına  gelmektedir.  En  altta  ise  mükemmellikten  en  uzak  olan  ve  eksikliği  temsil 
eden  şekilsiz  ilk  madde  (heyûlâ)  bulunmaktadır.  Göksel  akıllar  veya  ruhanîler  Allah 
ile  maddi  kâinat  arasında  aracı  işlevi  görmektedir.  Sudûrun  şu  şekilde  gerçekleştiği 
düşünülmüştür:
67
 
Mutlak bir, Allah her türlü eksiklikten, zıt ve zıtlıktan uzak, var olan her şeyin 
ilk sebebi, salt iyi, yalın (basit), ortağı ve benzeri bulunmayan, varlığı için yokluk söz 
konusu  olmayan,  kendi  kendine  yeterli  olduğundan  bilgisi,  bilmesi  ve  bilinmesi  için 
hiçbir şeye muhtaç bulunmayan, aşkın, yetkin ve yüce bir varlıktır. O, her tür iyilik ve 
güzelliğin kaynağı olup bilfiil akıldır, kendi zatını bilir dolayısıyla, kendisi tarafından 
bilinir.  Diğer  bir  ifadeyle,  O  hem  akıl  hem  de  akleden  (âkıl)  hem  de  akledilendir. 
(ma‘kul).  Bu  kavramların  üçü  de  Allah  hakkında  aynı  şeyi  yani  mutlak  bilinci  ifade 
etmektedir. Hiçbir şeye muhtaç olmadığı için O‘nun herhangi bir amacı da yoktur, zira 
amaç bir eksikliği ve ihtiyacı belirtir. Halbukî yüce ve aşkın olan varlık süfli ve bayağı 
varlıkları  amaç  edinmez.  Şu  halde  son  derece  cömert  ve  kâmil  olan  Allah  kâinatın 
                                                           
66
 Ferit Kam, Vahdet-i Vücûd, (Sad: Ethem Cebecioğlu), Ankara 1994, s.89. 
67
 Kaya, a.y. 

---

 
 
37
 
 
varlığı  için  yeter sebeptir. O‘nun salt akıl olması,  kendi  zâtını  bilmesi ve düşünmesi 
sayesinde irade ve ihtiyarına gerek kalmadan bu varlık tabii bir zorunlulukla O‘ndan 
çıkarak  (Sudûr)  meydana  gelmiştir.  Yalnız  buradaki  zorunluluk  mantık  bakımından 
değil Allah‘ın zorunlu varlık oluşundan kaynaklanmaktadır.
68
 
 İhvân-ı  Safa‘ya  göre,  Tanrı,  “mutlak  yükseklik  ”  olup  her  yere  nur 
saçmaktadır.  Bu  durumu  tecellî,  inkişaf,  sudûr  olarak  adlandırırlar.  Kâinat,  sudûr  ve 
nüzulden ibarettir. Tanrı‘ya ait olup, tekrar O‘na dönecektir.
69
 
İlk  olanın    (Allah)  kendi  zâtını  düşünmesi  ve  bilmesi  bütünüyle  varlığı  ve 
varlıktaki muhteşem düzeni bilmesi demektir. Şu halde bilme ve düşünme bir eyleme 
sebep  teşkil  etmiştir.  Bu  bakımdan  Fârâbî‘ye  göre  bilme  ile  yaratma  aynı  anlama 
gelmektedir.  İbn  Sînâ  ise  irade  sıfatını  ilim  sıfatına  indirgediğinden  Allah‘ın  kendi 
zâtını  bilmesinin  var  oluşun  ve  varlıktaki  düzenin  irade  ile  gerçekleştiğini 
belirtmektedir.  Şüphesiz  bu  teori  evrenin  ezelî  olduğu  düşüncesini  de  beraberinde 
getirir.  Çünkü  Allah‘ın  bilgisi  zâtı  gibi  ezelî  olduğuna  ve  O  ezelden  beri  kendini 
bildiğine göre bu bilmenin sonucunda meydana gelen varlığında ezeli olması mantıkî 
bir  zorunluluktur.  Dolayısıyla  sudûrun  semâvi  dinlerdeki,  ―Evren  Allah‘ın  mutlak 
iradesi  ile  yaratılmıştır.‖  İlkesiyle bağdaşan bir  yanı  yoktur. Gerçi  sudûrcu filozoflar 
âlemin  zaman  bakımından  ezelî,  fakat  mertebe  yani  ontolojik  açıdan  sonradan 
                                                           
68
 Kaya, a.g.e., s.467. 
69
 Hilmi Ziya Ülken, İslâm Düşüncesi, Ülken Yayınları, İstanbul 1995, s.171. 
 
 

---

 
 
38
 
 
olduğunu  savunursa  da  zaman  dışı  ve  müteâl  olan  o  yüce  kudreti  evrenle  zamandaş 
saymak bir çelişkidir.
70
  
On akıl. Mutlak Birin özünde hiçbir şekilde çokluk bulunmadığı, salt ve yalın 
olduğu için O‘nun fiili de bir ve tek olmalıdır. Bu sebeple Plotinus‘un ―Birden ancak 
bir  çıkar‖  önermesi  uyarınca  bir  olan  Allah‘ın  kendi  zâtını  düşünmesi  ve  bilmesi 
sonucunda O‘ndan manevî bir cevher olan ilk akıl çıkmıştır. Çünkü Allah bilfiil akıl, 
akleden ve akledilen olduğundan aklın fiili de akıl olacaktır.
71
 
 İlk  akıl  sayı  bakımından  bir  olmakla  beraber  iki  farklı  niteliğe  sahiptir;  o 
Allah‘a  nispetle  zorunlu,  kendi  itibariyle  mümkün  bir  varlıktır  ve  bu  sebeple  çokluk 
karakteri  taşımaktadır.  Akıl  olması  ve  Allah‘tan  aldığı  feyizle  dolması  hasebiyle  bu 
akıl zounlu olarak düşünür; fakat hem kendisinden taşıp çıktığı ilki yani Allah‘ın hem 
de kendisinin mümkün ve sonradan olduğunu düşünmek zorundadır. Düşüncedeki bu 
farklılık  sebebiyle  de  çoğalma  başlamaktadır.  Şöyle  ki  ilk  aklın  Allah‘ı 
düşünmesinden ikinci akıl, kendisinin mümkün varlık oluşunu düşünmesinden birinci 
ğöğün  (atlas  feleği)  nefsi  ve  maddesi  meydana  gelmiştir.  Ancak  ilk  akıldaki  bu 
çoğalma  yetisi  mutlak  birden  değil,  onun  kendi  özünden  kaynaklanmakta,  böylece 
Allah‘ın birliğine herhangi bir noksanlık gelmemektedir.  Bu konuda İbn Sînâ ilk aklın 
Allah‘a nisbetle zorunlu, özü itibariyle mümkün olduğu ayrımını yapmıştır. Buna göre 
ilk  aklın  Allah‘ı  düşünmesiyle  ikinci  akıl,  Allah‘a  nispetle  zorunlu  olduğunu 
                                                           
70
 Kaya, a.g.e., s.467. 
71
 Kaya, a.y. 

---