Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
33
 
 
ne  de  kavramla  açıklayabiliriz.  Uluhiyet  hakkında  söylenebilecek  tek  şey,  onun, 
sonsuz  birliğin  tam  kendisi  olduğudur.  Bu  en  üstün  kuvvet  aynı  zamanda,  en  iyi 
kuvvettir. Âlem bu üstün kuvvetin kendisinden meydana gelir. Ancak âlemin bu üstün 
kuvvetten meydana gelişi, bu kuvvetin kendinin bölümlere yahut kollara ayrılması ile 
olmaz.  Âlem  bu  asli  cevherden  taşıp  akmakta  sudûr  etmektedir.  Bu  arada  bu  asli 
cevherin  kendinden  ve  mahiyetinden  hiçbir  şey  değişmemektedir.  Âlem  onun 
mahiyetinden, bir çeşit zorunlulukla sudûr etmektedir. 
59
 
Plotinus mistik karakterde bir felsefe ortaya koyduğu için onun esas konusu 
ruhtur. Teorisinin bütün gayesi ruhun şimdiki haline nasıl geldiğini izah etmek sonra 
da  ruhun  gideceği  yer  hakkında  yol  göstermektir.  Hareket  noktası  Eflatun‘un 
düalizmidir. Yeni-Eflatuncular onun zamanında bu düalizmi son haddine vardırmışlar, 
mutlak  ruh  olarak  gördükleri  Tanrı  ile  madde  arasına  tam  bir  duvar  çekmişlerdi. 
Madde her şeyi kirleten bir kötülük kaynağı ve en aşağı varlıktı. Bütün kainat mutlak 
iyi  ve  mükemmel  olan  Tanrı  ile  madde  arasında  derece  derece  yerler  işgal  eden 
varlıklarla  doluydu.  İnsanın  bedeni  de  maddi  olduğu  için  ruhumuz  onun  esaretine 
düşmüş  bulunuyordu.  Bu  yüzden  insanın  bedenden  kurtularak  ilahi  bir  karakter 
kazanabilmesi  için  tamamen  manevî  bir  hayat  yaşaması  lazımdı.  İşte  Plotinus  bu 
madde-ruh  düalizmi  meselesini  halletmek  ikisi  arasındaki  mutlak  ayrılık  fikrini 
ortadan kaldırmak üzere bir sudûr (emanation) nazariyesi ortaya attı.
60
 
                                                           
59
 Birand, a.y. 
60
  Sudûr  (رودصلا  ):  Varlığın  mutlak  birden  çıkıp  bir  sıra  düzeni  içinde  evreni 
oluşturması  anlamında  felsefe  terimi.  Bkz:  Mahmut  Kaya,  “Sudûr”,  T.D.V.  İslâm 
Ansiklopedisi, İstanbul 2009, Cilt, 37., s.467. 

---

 
 
34
 
 
Sudûr  üç  kademede  olur:  Birinci  merhalede  ilahî  varlıktan  en  yüksek  akıl 
çıkar; ikinci merhalede ruh, sonrakinde de madde sudûr eder. Sudûr sisteminde her şey 
kendinden bir önceki varlığın neticesi, bir sonrakinin ise aslıdır. Ancak bu zincirin ilk 
halkası olan Tanrı hiçbir şeyin neticesi değil her şeyin başlangıcıdır. Sonuncu da hiçbir 
şeyin  başlangıcı  değil,  sadece  sonuçtur.  Bu  zincirde  her  şey  –en  yukarıdaki  ve  en 
aşağıdaki hariç- hem sebep, hem sonuç olur. Elbette ki bu hiyerarşide daha yukarıdaki 
mertebelerin sebep olarak tesir gücü aşağıdakilerden daima daha fazla olur. Sebep aynı 
zamanda  neticeden  daha  mükemmeldir  ve  neticeye  ait  eylemlerin  hiçbir  şekilde 
etkisinde kalmaz.
61
 
 Tanrı  dünyayı  zorunlu  olarak  yaratmıştır.  Dünyanın  ne  başı  ne  sonu  vardır. 
Tanrı‘nın  dünyayı  yaratmaması  imkânsız  olduğu  gibi,  başka  türlü  yaratması  da 
imkânsızdı. Çünkü bu iki halin akside Tanrı‘nın tabiatına aykırıdır. Tanrı‘nın dışında 
hiçbir şey olamaz. Onun dışında mekân da yoktur, madde de. Bunun aksini düşünmek 
Tanrı‘yı sınırlamak olur ki bu da düşünülemez. Her şey Tanrı‘dadır. Tanrı‘nın kâinatı 
yaratması  varlıkların  ondan  derece  derece  uzaklaşması  şeklinde  olmakla  birlikte, 
varlığın  gayesi  bu  inişi  geriye  doğru  kat  ederek  kaynağa  dönmektir.  ―Her  şey 
Tanrı‘dandır, Her şey Tanrı‘ya gider‖. Şu halde her şeyin başı ve sonu Tanrı‘dır.
62
 
D-SUDÛR NAZARĠYESĠ 
Sözlükte  ―doğmak,  meydana  çıkmak,  sâdır  olmak,  zuhur  etmek‖  anlamında 
masdar  olan  sudûr  kelimesi  felsefe  terimi  olarak  kâinatın  meydana  gelişini 
                                                           
61
 Güngör, a.g.e., s.44; Ülken, a.g.e., s.106; Ahmet Cevizci,  İlkçağ Felsefesi Tarihi, 
Asa Kitapevi, Bursa  2000, ss.265-267.  
62
 Güngör, a.y. Benzer görüşler için bkz. Gökberk, a.g.e., ss.131-136.  

---

 
 
35
 
 
yorumlamak  üzere  tasarlanan,  yoktan  ve  hiçten  yaratma  (halk)  inancından  farklı 
olduğu  ileri  sürülen  teoriyi  ifade  eder.  Sudûr  yerine  ―akmak,  fışkırmak,  taşmak‖ 
manasındaki  feyz  de  kullanılır.  Batı  dillerinde  sudûr  procession,  feyz  ise  emanation 
terimleriyle ifade edilir.
63
  
Semavi  dinler  tarafından  evrenin  Allah‘ın  mutlak  irade  ve  kudretiyle 
sonradan  ve  yoktan  yaratıldığına  dair  verilen  bilgilerin  birtakım  mantıkî  açmazlara 
sebep  olduğu  gerekçesi  ile  Fârâbî  ve  İbn  Sinâ  gibi  filozoflar,  evrenin  ortaya  çıkışını 
çelişkilerden  uzak  ve  daha  anlaşılır  bir  sistemle  açıklamak  üzere  kaynağını 
Plotinus‘tan alan sudûr teorisini benimsemişlerdir. Ancak söz konusu teori Plotinus‘un 
Esûlûcyâ  ve  Kitâbü’r-Rubûbiyye  diye  geçen  Enneades  adlı  eserinde  varsa  da 
hiyerarşik bir sistem şeklinde ilk defa Fârâbî felsefesinde görülür. 
64
  
Bu  teoriyle  filozof  ezelî  ve  kadim  olanla  sonradan  olanı,  değişmeyenle 
değişikliğe  uğrayanı,  bir  başka  deyişle  bir  ve  mutlak  olanla  çok  ve  mümkün  olan 
varlıklar  arasında  olan  ilişkiyi  belirtmek,  böylece  en  ulvîsinden  en  süflîsine  kadar 
bütün  kâinatı  bir  sıra  düzeni  içinde  yorumlamak  istemiştir.  Sistem  adeta  yukarıdan 
aşağıya,  aşağıdan yukarıya inip çıkan bir dönme dolap gibi düşünülecek olursa burada 
manevî  ve  maddi  varlıkların  yeri,  mahiyet  ve  fonksiyonları  belirlenmiş  olduğundan 
aynı zamanda determinist bir sistemdir.
65
 
                                                           
63
 Kaya, “Sudûr”, Cilt, 37., s.467. 
64
  Kaya,  a.y;  Yeni  Türk  Ansiklopedisi,  Fârâbî  Maddesi,  Cilt.  3,  Ötüken  Yayınları, 
İstanbul 1985, ss.879-880. 
65
 Kaya, a.y. 

---