Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
20
 
 
unvanından başka bir isim almamışlardı. Hz. Peygamber‘in sohbetinden daha faziletli 
bir şey bulunmadığından bu sohbette bulunanlara ―Sahabe‖ adı verilmişti. Sahabenin 
yaşadığı çağdan sonraki asırlarda  yaşayanlardan sahabe ile sohbet edenlere ―Tâbiûn‖ 
ismi verilmişti. Tâbiûndan olan zevat bu ismi en şerefli bir unvan olarak görmüşlerdi. 
Tâbiûndan sonra gelenlere ise ―Etbâu‘t-tâbiîn‖ adı verilmişti.
33
 
Bunlardan  sonra  halk  ihtilafa  düştü,  derecelerini  birbirinden  farklı  ve 
yekdiğerine zıt tipler ortaya çıktı. Bunun sonucu olarak dinin hükümlerine büyük bir 
dikkat ve hassasiyetle riayet eden insanlara ―zühhâd ve ubbâd‖  (zâhid ve âbidler) adı 
verildi. Daha sonra bid‘at mezhepleri ortaya çıktı. Her mezhep öbürü ile çekişmeye ve 
halkı kendisine davet  etmeye başladı.  Böylece her mezhep zahitler zümresinin kendi 
içinde bulunduğunu iddia etti durdu. Bunun neticesi olarak, ―Her nefeste Allah Teâlâ 
ile  olma‖  halini  koruyan  ve  kendilerine  arız  olan  gaflet  musibetlerinden  sakınmaya 
çalışan ehl-i sünnetin ileri gelenleri mutasavvıf  (ve meslekleri için de tasavvuf ) adını 
alarak  diğerlerinden  ayrılmışlardır.  Bu  zümrenin  büyükleri  hicri  iki  yüz  senesinden 
evvel bu isimle meşhur olmuşlardır.
34
     
Tasavvuf  tarihçileri,  ―tasavvuf‖  kelimesinin  hicri  ikinci  asırda  kullanıldığı 
konusunda  ittifak  halindedirler.  İbn  Teymiyye  (728/1328)‘  de,  bu  kelimenin  hicri 
ikinci asırda ortaya çıktığı fakat üçüncü asırdan sonra meşhur olduğunu söylemiştir.
35
 
Massignon  ise,  şahıs  nisbesi  olarak  sufî  kelimesinin  tarihte  ilk  defa  miladî 
VIII.  asrın  ikinci  yarısında,  kendine  has  bir  riyazet  akidesi  bulunan  Kûfeli  Şii 
                                                           
33
 Kuşeyrî, a.g.e., s.95. 
34
 Kuşeyrî, a.g.e., s.95. 
35
 İbn Teymiyye, Mecmau’l-Fetâvâ, XI, s.29. 

---

 
 
21
 
 
kimyager  Cabir  bin  Hayyam  ve  tanınmış  mutasavvıf  Kûfeli  Ebu  Haşim  ile 
göründüğünü söylemiştir.
36
 
Bu kelimeye fevkalade bir ikbal mukadder idi; elli yıldan az bir zaman sonra, 
bu  kelime  Irak  sufîlerinin  bütününe  delalet  ve  iki  asır  daha  sonra,  bugün  hâlâ  şark 
tetkiklerinde  ―sufî‖  ve  tasavvuf  tabirlerimizin  ifade  ettikleri  gibi,  İslâm  sufîlerinin 
bütününü  ifade  ediyordu.  Bir  ara  (100/719)  senesine  doğru  yabancı  bir  moda  ve 
Hıristiyan  menşeli  olduğu  için  ayıplanan  suf  veya  ―beyaz  hırka‖  taşıma  o  tarihten 
itibaren kalacak olan şeklini alıyordu: birçok hadisle (Cavbiyari tarafından yayılmış ve 
muhtemelen  uydurulmuş),  Peygamberin  tercih  ettiği  dini  bir  hırka  haline  getirilmek 
suretiyle suf Sünnî İslâmiyet‘in başlıca bir kisvesi oldu.
37
 
Ebu  Zerr  el-Gıfarî,  Huzeyl  ve  Huzeyfe  gibi  sahabelerle  başlayan  ve  hicrî 
ikinci miladî sekizinci yüzyıl sonlarına, Hasan el-Basrî‘ye kadar devam eden tasavvuf 
hareketinin ilk devri, zühd ve takva devridir. Bu devirde tasavvuf hareketinin amacı, 
sırf felsefi ve metafizik düşünceden daha çok, salih amele ve ahlâken iyi insan olmaya 
yönelik pratik bir harekettir.
38
  
 
 
 
 
                                                           
36
 Massingnon, a.g.e., s.26. 
37
 Massingnon, a.y. 
38
 Mehmet Bayrakdar, İslâm Düşünce Tarihi, Eskişehir 1999, s.36. 

---

 
 
22
 
 
BĠRĠNCĠ BÖLÜM 
 A-YENĠ FELSEFĠ HAREKETĠN BAġLANGICI  
       Ammonios,  Yeni-Eflatunculuğun  kurucusu  kabul  edilir.  Bu  kişinin  lakabı 
Sakkas  yani  hamaldır,  İskenderiyelidir.  (175-242  yıllarında  yaşamıştır)  Ailesi  onu 
Hıristiyan dininde yetiştirmişti fakat  ― felsefe ve akıldan tadınca‖, Yunan inançlarına 
döndü. Görüşü konusunda güvenilir ve açık haberler bütünüyle yok olmuştur, özellikle 
felsefî  eserleri  yoktur.  Yeni-Eflatuncu  Origenes‘le  Hıristiyan  Origenes,  filolog  ve 
eleştirmen Longinos (213-273), Ammonios‘un öğrencileri arasındadır. 
Ammonios‘un  en  önemli  öğrencisi,  Yeni-Eflatuncu  görüşü  bir  sistem  haline 
koyan Plotinus‘dur.
39
  
Erken Hıristiyan Evre sırasında iki büyük düşünce dizgesi başattı; Hıristiyanlık 
ve Yeni-Eflatunculuk. İskenderiye Yeni-Eflatuncu felsefenin coğrafi merkeziydi; kimi 
Yeni-Eflatuncular  felsefeyi  Hıristiyan  tanrıbilim  için  bir  temel  olarak  uyarlamaya 
çalışan  Hıristiyanlardı.  Dünya  o  sıralar  duyuları  sarhoş  edici  tensel  hazzın  geçici 
dünyası  ile  daha  uygun  ve  daha  yüksek  bir  haz  biçimini  öneren  tanrısal  bir  doğanın 
duyulur üstü dünyası arasındaki ikinci bir çatışma ile yüz yüzeydi. İnsanın inançlarını 
ve esenliğini ilgilendiren derin, saygılı öğretilere ivedi bir gereksinim vardı.
40
  
Seneca, Epiktetus, Marcus Aurelius Stoacı felsefeyi bir kefaret felsefesine, bir 
esenlik  felsefesine  dönüştürmüşlerdi  ve  Demonaks  Kinizm  için  aynı  hizmeti  yerine 
                                                           
39
  Karl Vorlander,  Felsefe Tarihi, (Çev:  Mehmet  İzzet-  Orhan Saadeddin),  2000,  İz 
yayıncılık, s.215. 
40
 S. Wıllıam Sahakian, Felsefe Tarihi, (Çev: A.Yardımlı), 1990, İdea, s.80.  

---

 
 
23
 
 
getirmişti.  Kimi  Yeni-Eflatuncuların  dinsel  devimleri  ve  Patristiklerin  felsefeleri 
zamanın törel  ve dinsel  esenlik istemelerine  yanıt  verme durumuna  gelmişti. Her iki 
kümede  birincil  olarak  dinsel  esenlik  sorunu  ile  ilgileniyordu;  dahası  her  ikisi  de 
insanın ruhunun kefaret gereksinimi içinde olduğu yolundaki kanıları için bilimsel ve 
felsefî  temeller  kurmaya  çalışıyordu.  Zamanın  iki  büyük  karşıt  kuramı  Hıristiyan 
olmayan filozof Plotinus‘un ve Hıristiyan tanrıbilimci Origen‘in kuramlarıydı. Her iki 
düşünürde Ammonius Sakkas‘ın (Yeni-Eflatunculuğun ünlü kurucusu) öğrencisiydiler 
ve  ikisi  de  şu  düşünceleri  savunuyorlardı:  özdek
41
  tinin
42
  ürünüdür,  ve  fenomenler 
özsel  olarak  tinseldirler.  Tinsel  bircilik  kuramları;  tin  ve  özdek  arasında  ahlâksal  bir 
sorun  yaratan  bir  ikilik  vardır;  duyu  dünyası  kötüdür  ve  Tanrı‘ya  yabancıdır;  ruhun 
esenliği kendini özdekten çıkarmasını ve başlangıçta kendisinden doğmuş olduğu arı 
                                                           
41
 Özdek, mekânda yer kaplayan, bilinçten bağımsız olarak var olan her şey. Bilincin 
dışında  ve  ondan  bağımsız  olarak  var  olan  ve  insan  tarafından  beş  duyu  ile  idrâk 
edilen  şeyler;  Objektif  realite  olarak  tanımlanır.  İnsan  özdeği  duyumlarıyla  algılar. 
Bu dış gerçek olan özdeğin var olması için insan bilinci gerekli değildir, dış gerçek 
insanın ve böylelikle bilincin yeryüzünde varlaşmasından önce de vardı. Özdeğin özü 
devim  (hareket)tir.  Devim  özdekte  bir  öz  güç  (Otodinamizm)  olarak  belirir.  Özdek 
devimselliği  ve  değişkenliği  gereği,  sayısız  biçimleri  kapsar:  taş,  insan,  yıldız,  ısı, 
yerçekimi,  elektromanyetik  dalga,  radyasyon,  kozmik  nebüloz...  Bkz.  Süleyman 
Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara 1987, ss.148-156.  
42
 Birtakım fizik ötesi kurucularının, gerçeği ve evreni açıklamak için her şeyin özü, 
temeli  veya  yapıcısı  olarak  benimsedikleri  madde  dışı  varlık.  Bkz.  T.D.K,  Türkçe 
Sözlük Ankara 1988, c.2, s.1476 

---