Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
39
 
 
düşünmesinden  birinci  ğöğün  (felek)  nefsi,  kendisinin  mümkün  varlık  oluşunu 
düşünmesinden birinci ğöğün maddesi meydana gelmiştir.
72
  
Plotinus ilk aklın Allah‘tan taşıp çıkmasıyla O‘nun birliğine halel gelmediğini 
ve zâtında bir eksilme olmadığını güneşten ışınların  çıkıp zayıflamasının güneşte bir 
değişme  ve  eksilmeye  yol  açmadığı  örneğiyle  izah  eder.  İkinci  akıl  da  ilk  akla  göre 
zorunlu,  özü  bakımından  mümkün  olduğunu  düşünmesiyle  sabit  yıldızlar  küresinin 
nefsi ve maddesi meydana gelir. Böylece her akıl kendinden sonraki bir başka aklı ve 
nefsiyle  birlikte  bir  gök  küresini  oluşturur.  Bu  sistemde  nefsin  işlevi  gök  kürelerini 
dairesel  hareket  ettirmektir.
73
  Böylece  sudûr  olgusu  güneş  sistemindeki  gezegenlerin 
sayısınca  devam  ederek  ay  küresinin  aklı  olan  faal  akılda  son  bulur.  Faal  akıl  altı 
âlemdeki  her  çeşit  fiziki,  kimyevi,  biyolojik  ve  fizyolojik  oluş  ve  bozuluşun  ilkesi 
sayıldığından ona ―vâhibü‘s-suver‖ (dünyadaki her varlık türüne belli bir şekil ve sûret 
veren) denilmektedir. 
74
 
Sudûr  hiyerarşisinde  bir  önceki  akıl  bir  sonrakinden  Allah‘a  yakınlığı  ve 
aldığı feyiz itibariyle daha üstün sayılmaktadır. Faal akıl Allah‘a en uzak, dünyaya en 
yakın  akıldır.  Fârâbî,  Allah  ile  maddi  kâinat  arasında  aracılık  işlevi  gören  akılların 
sonuncusu  olan  faal  aklın  vahiy  getiren  melek  Cebrâil‘e  tekabül  ettiğini  iddia 
                                                           
72
 Kaya, a.g.e., s.467. 
73
  M.M  Şerif,    Klasik  İslâm  Filozofları  ve  Düşünceleri,  İnsan  Yayınları,  İstanbul 
2000, s.52. 
74
 Kaya, a.y. 

---

 
 
40
 
 
etmekteyse de  İslâm dininde Cebrâil‘e vahyi  tebliğ dışında dünyayı  yönetme gibi bir 
görev verilmiş değildir.
75
  
Madde  (heyûlâ)  ―  Potansiyel  bir  güç  ve  bir  imkân‖  anlamına  gelen,  aynı 
zamanda bütün maddi varlıkların ilkesi sayılan heyûlâ yetkinlikten en uzak varlık olup 
bu  teoride  iniş  yayının  sonu,  çıkış  ve  yükseliş  yayının  başlangıcı  kabul  edimektedir. 
Heyûlânın oluşumunu sağlayan faal akılla gök kürelerinin dairesel dönüşüdür. Heyûla 
madde olması itibariyle birdir, fakat cins ve türleri farklı kılan, yani eşyaya şekil veren 
faal  aklın etkisidir. Böylece heyûla şekil ve sûret kazanarak önce su, toprak, ateş ve 
havadan  ibaret  dört  unsur  meydana  gelir;  bunlarda  belli  oranda  birleşerek  cisimler 
dünyasını oluşturur. Çıkış ve yükseliş yayına ilişkin sıra düzeninde önce cansız, sonra 
canlı  cisimler,  ardından  bitki  ve  hayvanlar  âlemi,  en  sonunda  düşünen  canlı  olarak 
insan ortaya çıkmaktadır.
76
 
Plotinus‘a  göre  sudûr  doktrini,  her  şeyin  Bir‘den  taşması(meydana  gelmesi) 
hiyerarşisidir.  Fakat  bu  hiyerarşi  mantıksal  bir  sıralama  olup,  varlığın  zamansal  ve 
kronolojik  bir  sıralaması  değildir.  Plotinus  bunu,  ışık  ve  taşma  analojisiyle  açıklar. 
Plotinus,  bütün  varlıkların  ilk  kaynağının,  bir  kaynaktan  bir  şeyin  çıkıp  taşması  ve 
tekrar  ona  geri  dönmesi  veya  bir  ışık  kaynağından  bütün  ışıkların  çıkmasına 
benzetilebileceğini ileri sürer. Bir olan varlık, ışığını kendi kaynağından yaymaktadır 
ve  diğer  varlıklar  bu  kaynaktan  uzaklaştıkça  aldıkları  ışık  azalır.  Bu  yayılma 
                                                           
75
 Kaya, a.g.e., ss.467-468.  
76
 Kaya, a.y.  

---

 
 
41
 
 
Plotinus‘un  ―epistrophe‖  veya  ―bir  noktadan  başlayıp  kaynağına  geri  dönme‖  diye 
isimlendirdiği bir hareket tarzına yükselir.
77
 
 İnsanlar  arasında  en  üst  mertebede,  varlığın  ilk  prensibini  ve  son  gayesini 
sorgulayan  ve  onu  sebep-sonuç  bağlamında  teorik  düzeyde  temellendiren  filozofla 
aldığı vahiy sayesinde dini hayatı, hukuk ve ahlâkı düzenleyerek toplumlara önderlik 
ve  rehberlik  eden  peygamber  bulunmaktadır.
78
  Faal  Akıl,  maddî  dünya  ile  manevî 
dünya  arasındaki  iletişimi  sağlamaktadır.  Bu  akıl,  insan  aklını  etkin  akıl  durumuna 
getirerek mükemmel varlığın bilgisini makul duruma dönüştürmektedir.
79
 
Ancak faal akıl filozofun güç halindeki heyûlânî aklına etki ederek onu aktif 
hale  (bilfiil  akıl)  getirir.  Sonra  duyu  algılarıyla  hiçbir  ilişkisi  bulunmayan  müstefâd 
akıl  gelir.  Teorik  düzeyde  bilgi  üreten,  keşif  ve  ilhâma  açık  olan  bu  akıl  insanın 
ulaşabileceği  en  yüksek  düzeydir.  Keşif  ve  ilhâma  açık  olduğu  için  doğrudan  faal 
akılla  ilişki  (ittisal)  kuracak  yetkinliğe  sahiptir.  Bu  ilişkide  faal  akıl  filozofun  teori 
üreten  müstefâd  aklına,  peygamberin  de  pratiğe  yönelik  mütehayyile  gücüne  etki 
ederek  ilkinde  felsefî  bilgi,  ikincisinde  vahiy  bilgisi  meydana  gelir.  Bazıları  akıl 
gücünün  hayal  gücünden  üstün  olduğunu  gerekçe  göstererek  Fârâbî‘nin  filozofu 
                                                           
77
  Mohammed  Noor  Nabi,  Plotinus  ve  İbn  Sînâ’nın  Felsefî  Sistemlerinde  Sudûr 
Nazariyesi,  (Çev:  Osman  Elmalı-H.Ömer  Özden),  Atatürk  Üniversitesi  İlahiyat 
Fakültesi Dergisi, Sayı:33, Erzurum 2010, s.221. 
78
 Kaya, a.g.e., s.468. 
79
  Esra  Dizman,  Meşşâî  Sistemde  Aşk’ın  Tecellîsi  (Fârâbî  ve  İbn  Sînâ  Modeli), 
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2009, ss.64-65. 
 

---