Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
58
 
 
Tanrının imajıdır ve onun doğmasın sebep Tanrı‘nın kendisini görmek istemesidir. Şu 
halde esprit veya nous bir çeşit ilahi zihindir.
128
  
Varlık hiyerarşisinde üçüncü sırayı alan ruh, dünyada gördüğümüz her şeyin 
yaratıcısıdır.  Ruh  ilahî  zihin  veya  akıldan  çıkmış  olup  bir  tarafıyla  ilahi  akla,  bir 
tarafıyla  dünyaya,  yani  dışarıya  bakar.  Şu  halde  tabiat,  ruhun  yukarı  doğru  değil  de 
aşağı  doğru  bakması  halinde  kendi  imajını  düşürdüğü  bir  sahadır.  Tabiat  ruhun 
eseridir,  ruhun  imajıdır;  ancak  bu  eser  ruhun  bir  çeşit  düşüş  hareketini  temsil  etmek 
itibariyle, ilahî zihin dünyasına nispetle kusurlu, daha az güzel bir dünyadır. 
129
 
Nihayet  madde  gelir  ki,  aslında  maddeyi  varlık  saymak  doğru  olmaz. 
Maddenin kendi başına bir varlığı yoktur, onu ruh yaratmıştır. Madde pasif olduğu için 
ancak  ruh  sayesinde  varlık  olarak  ortaya  çıkabilir.  Ruh  olmasa  madde  diye  bir  şey 
olmazdı. 
130
  
Şunu belirtmek gerekir ki, ―Bir‖ olandan ilahî aklın, ondan da ruhun sudûru 
zaman içinde sıra ile olan bir hadise değildir. Burada zaman sırası değil mantıkî sıra 
söz konusudur. Yani aradaki sebep sonuç ilişkisini göstermek bakımından bir öncelik 
sonralık ifadesi kullanılmaktadır.  
Brehier‘ye  göre Plotinus‘un  gayesi mistisizm  ile rasyonalizmi uzlaştırmaktı, 
yani kendi zamanında carî olan ve kendisine de çok tesir eden dini fikirlere felsefî bir 
esas  kazandırmak  istiyordu.  Nitekim  onun  metafiziğindeki  temel  hipostaz  olan  ilahi 
                                                           
128
 Güngör, a.g.e., s.45. 
129
 Güngör, a.y. 
130
 Güngör, a.g.e., s.45. 

---

 
 
59
 
 
akıl aslında maddi dünyanın ilminden başka bir şey değildir. İlim ise onun konusu olan 
dünyadan önce gelir; zira bu dünyanın rasyonel varlıkları bir tesadüfün eseri değil de 
aklın  eseri  ise,  aklın  dünyadan  önce  gelmesi  gerekir.  Fakat  aklında  üstünde  mutlak 
değişmez bir ―Tek‖ bulunmalıdır, çünkü akılla idrak edilebilir varlıkların da bir sebebi 
bulunmalıdır.  Dünya  çokluktur,  halbukî  çokluktan  veya  çoktan  önce,  ―Bir‖  (vahdet, 
birlik) gelir. Nitekim ikiden önce bir vardır kavranabilir dünyanın altında ise bir başka 
hipostaz  bulunmalıdır;  nizamın  maddede  gerçekleşmesi,  duyulara  hitap  eden  bir 
dünyanın doğabilmesi için aktif ve hareketli bir vasıta (aracı) bulunmalıdır ki işte bu 
vasıta ruhtur.
131
 
Bu  sistem  tamamen  Plotinus  zamanında  cari  olan  ve  onun  benimsediği 
astronomik sistemin bir icabı olarak ortaya çıkmıştır. En yukarıda ―Bir‖ sonra ondan 
çıkan akıl, sonra da akıldan çıkan ruh. Mekanda dağılmış bulunan her şey işte bu üç 
hipostazdan  birine  veya  öbürüne  dahil  bulunmaktadır  ama  farklı  karmaşıklık 
derecelerinde.  Bir  olan  herhangi  bir  ayırım  olmaksızın  her  şeyi  kaplar.  Akıl  bütün 
varlıkları  ihtiva  eder;  ruhta  ise  eşya  birbirinden  ayırt  olmaya  başlar,  öyle  ki  bu 
ayrılmanın hududunda varlıklar artık duyulara hitap eden dünyaya karışırlar.
132
  
Plotinus,  insan  bilgisi  bakımından  duyu  verilerini  kabul  eder,  yani  duyu 
verilerinin gerçekliğini inkâr etmez. Aklın prensiplerini de kabul eder ve bunları duyu 
verilerinin  üstünde  tutar.  Bu  bakımdan  o,  dünya  hakkında  bir  ilim  kurabileceğimizi 
kabul  etmektedir.  Fakat  Plotinus,  burada  kalmaz  ve  aklın  üstünde  bir  başka  bilgi 
yolunun  bulunduğunu  söyler  ki,  bu  vecd‘dir.  Niçin?  Plotinus  şöyle  bir  muhakeme 
                                                           
131
 Güngör, a.g.e., s.46. 
132
 Güngör, a.g.e., ss.46-47; Ülken, a.g.e., s.112; Birand, a.g.e., s.125. 

---

 
 
60
 
 
yürütüyor: Akıl diyalektiği doğurur, diyalektik ise son haddine vardırılınca akla karşı 
çıkar.  Bu  nasıl  oluyor?  Akıl  daima  ―birlik‖e  varmak  için  uğraşır  ve  bize  o  yolu 
gösterir.  Ama  biz  birliğe  akıl  yolu  ile  varamayız,  zira  akıl  bilgi  kazanma  esnasında 
kendi  objesinden  ister  istemez  ayrı  kalmak  zorundadır.  Akıl  yoluyla  elde  ettiğimiz 
bilgide bilgiyi alan insan (idrak eden suje) ile bilgi konusu olan şey (obje) birbirinden 
ayrıdır.  Halbukî  ―birlik‖te  böyle  bir  ayrılık  olmaz.  Demek  ki  aklın  karakteri 
(diyalektik) bizim onun gösterdiği hedefe ulaşmamıza el vermiyor. Biz bu hedefe vecd 
yoluyla  varırız.  Vecd  halinde  ruh  bedeni  terk  ederek  Tanrı  ile  birleşir  beden  terk 
edilmiş  bir  saray  gibidir.  Bu  bir  ölümdür,  fakat  hayattır.  Nitekim  Eflatun  ―Ölmek 
yaşamaktır‖ diyor.
133
           
Plotinus‘a  göre  dünyanın  ulvi  kaynağı  (Bir)dir.  Bir  herhangi  bir  çokluktan 
hâli  ve  ârî,  bütünlüğü  ile  değişmemiş  ve  başkalaşmamış  sırf  vahdettir,  başka  bir 
deyişle,  insan  için  tasavvuru  mümkün  olan  hiçbir  sıfat  Allah  hakkında  tamamıyla 
kullanılamaz. Plotinus‘a göre Ahad veya İlk mebde‘, yani Allah, bütün varlıktır, fakat, 
varlıklardan hiçbirisi o değildir. Allah‘a bu veya şu diye ıtlakta(genelleme) bulunmak 
onu kayd  altına almak olur. Halbukî o tektir ve  bütün  eşyanın  ve aklında üstünde ve 
ötesindedir.  Allah,  mistiğin,  değişmez  ve  başkalaşmaz  ünitesidir  ve  vâhididir.  Bir 
kimse  onu  belirli  şartlar  altında  Upanişhad‘lara  ait  Bir  ile  aynîleştirebilir.  Fakat,  o, 
nefs  ile  aynîleşmiş  Upanişhad‘ların  Bir‘ine  benzemediği  gibi  Vedenta‘nın  ―Sırf 
Şuur‖u  da  değildir.  Plotinus‘un  Bir‘i,  herhangi  bir  manada  şuurlu  değildir.  O,  kendi 
birliğinin dışında, o birlikten başkaca, herhangi bir karakteristiğe sahip değildir. Plotin 
bazen  ona  (Allah)  der.  Lâkin  bu  kelime  ile  bir  şahsiyet  kastedilmemiştir.  O,  sadece 
                                                           
133
 Güngör, a.g.e., s.47. 

---